خاموت از صفر تا صد با فیلم + انواع، کاربرد، مراحل ساخت

خاموت‌ها یکی از عناصر اصلی در تامین شکل‌پذیری رفتار سازه‌های بتنی هستند که باید نهایت دقت در برش و خم آن‌ها به کار رود. در این مقاله در مورد تمام نکات مربوط به خاموت ، کاربرد ، مراحل ساخت و انواع خاموت مفصلا همراه با فیلم صحبت کردیم. تا آخر این مقاله با ما همراه باشید.

فیلم بررسی فرق تنگ و خاموت

در فیلم زیر در مورد فرق تنگ و خاموت صحبت می‌کنیم. با مشاهده فیلم زیر، این مقاله را با دید بهتری تا انتها بخوانید.

طبق مبحث نهم مقررات ملی ساختمان، تنگ حلقه‌ای از میلگرد یا سیم به شکل دایره، مستطیل و یا چند وجهی بدون کنج‌های متمایل به سمت داخل که آرماتورهای طولی را در بر می‌گیرد، است. تنگ برای اعضای فشاری مانند ستون‌ها ودیوارها استفاده می‌شود. 

برای تیرها و دال‌ها از خاموت استفاده می‌کنند که نقش جلوگیری از بیرون‌زدگی آرماتورهای طولی و مقاومت در برابر نیروی پیچشی و برشی، را دارد.

اما اصطلاحا به تمام آرماتورهای عرضی خاموت گفته می‌شود. در ادامه به تعریف خاموت می‌پردازیم.

اما پیش از خواندن ادامه مقاله ابتدا فیلم زیر را مشاهده کنید تا با انواع آرماتور و انواع خم میلگرد آشنا شوید.

خاموت و وظیفه آن چیست ؟

میلگردهایی که در ساخت و سازه‌های مختلف استفاده می‌شوند، به طور کلی دو نوع طولی و عرضی هستند.

اگر میلگرد در راستای طول المان سازه‌ای مورد استفاده قرار گیرد، میلگرد طولی گویند.

اگر میلگرد در راستای عرضی (عمود بر میلگرد طولی) مورد استفاه قرار گیرد، تنگ یا خاموت گویند. خاموت‌ها میلگردهای شکل گرفته‌ای هستند که در تیر به صورت قائم و در ستون به صورت افقی قرار می‌گیرند.

خاموت، تنگ، آرماتور دورگیر و آرماتور دورپیچ المان‌هایی هستند که تعاریف شبیه به هم دارند. که در ادامه به شرح آن‌ها می‌پردازیم.

طبق مبحث نهم مقررات ملی ساختمان، خاموت‌ها آرماتورهای عرضی هستند که برای مقاومت در برابر نیروهای برشی و پیچشی در عضو به کار می‌روند.

خاموت‌ها معمولاً از میلگردهای آجدار، سیم‌های آجدار یا جوش شده با شکل مستطیل یا رکابی به صورت U یا L ساخته می‌شوند.

جایگذاری آن‌ها ممکن است در جهت عمود یا با زاویه نسبت به آرماتور طولی باشد.

در حالت بهینه بهتر است خاموت‌ها عمود بر ترک گذاشته شوند، ولی چون از جهت وارد شدن نیروی زلزله خبر نداریم، آن را به صورت مستقیم قرار می‌دهیم.

اصطلاح خاموت معمولاً برای آرماتور عرضی در تیرها و دال‌ها به کار می‌رود

خاموتها جهت نگه داشتن میلگردهای طولی در جای خود و تامین تکیه‌گاه جانبی، برای کوتاه نمودن طول آزاد این میلگردها به کار گرفته می‌شوند. به طوری که میلگردهای طولی فقط در حد فاصل میان دو تنگ ، امکان کمانش داشته باشند.

از دیگر کاربرد خاموتها، جلوگیری از تجمع نیروهای برشی و گسترش ترک است.

خاموتها به ۲ شکل تنگ باز و تنگ بسته استفاده می‌شوند.

تنگ‌های بسته و تنگ دورپیچ جزء آرماتورهای دورگیر هستند.

تنگ باز شامل آرماتور سنجاقی و رکابی می‌شود که در مقالات “میلگرد سنجاقی | کاربرد و انواع آن از صفر تا صد + فیلم“ و “میلگرد رکابی و تمام دانستنی‌های آن با فیلم زیر ذره‌بین“ در مورد این دو آرماتور صحبت می‌کنیم.

به طور کلی تنگ باز را به سه حالت زیر می‌توان در سازه به کار برد:

 تک شاخه ( قلاب )

 دو شاخه ( رکابی )

 چند شاخه

خاموت تنگ بسته نیز برای تحمل نیروهای پیچشی و برشی استفاده می‌شود.

در مورد نیروهای برشی در مقاله ” ضوابط آرماتور خمشی و برشی چیست؟ چه تفاوتی دارند؟ ” به طور کامل توضیح داده‌ایم.

انواع خاموت ها از نظر شکل

خاموتها بر اساس شکل ظاهری و نوع کاربرد به انواع زیر تقسیم‌بندی می‌شوند:

خاموت معمولی :

معمولا چهار گوش به شکل مربع یا مستطیل هستند.

خاموت‌ مارپیچ :

خاموتهایی به شکل دایره هستند که از پیچاندن دور یک المان استوانه‌ای مثل بشکه یا به کمک دستگاه CNC ایجاد می‌شوند.

خاموتهای چندضلعی :

خاموتهایی که به شکل دستی یا به کمک دستگاه CNC در اشکال مختلف تولید می‌شوند.

در ادامه تصویر چند نوع خاموت را مشاهده می‌کنید.

مقدار خم آرماتور یا میلگرد خاموت

شکل خاموتهایی که در بالا مشاهده کردید را می‌توان از طریق ایجاد خم های ۹۰ درجه، ۱۳۵ درجه و ۱۸۰ درجه به وجود آورد. اما خم کردن اصول و ضوابطی دارد. 

یکی از موارد مهم در اجرای خاموتها رعایت حداقل طول مستقیم پس از خم است. در ادامه طول مستقیم هریک از خم‌ های ذکر شده را بررسی می‌کنیم.

قطر میلگرد خاموت و طول خم خاموت

خم ۹۰ درجه (گونیا) برای میلگردهایی که قطرشان ۱۶ میلی‌متر و کمتر است : حداقل ۶d_b طول مستقیم در انتهای آزاد میلگرد (که نباید کمتر از ۷۵ میلی‌متر باشد.)

خم ۹۰ درجه (گونیا) برای میلگردهایی که قطرشان بیشتر از ۱۶ میلی‌متر و کمتر از ۲۵ میلی‌متر است : حداقل ۱۲d_b طول مستقیم در انتهای آزاد میلگرد

خم ۱۳۵ درجه (چنگک) : حداقل ۶d_b طول مستقیم به طوری که کمتر از ۶۰ میلی‌متر در انتهای آزاد میلگرد نباشد.

البته در آیین نامه بتن ایران (آبا) حدقل طول مستقیم برای چنگک ۸d_b در نظر گرفته شده که طراح آن را با توجه‌ به آیین نامه های مدنظر خود درنقشه‌ها تعیین می کند! 

خم نیم‌ دایره (۱۸۰ درجه) : حداقل ۴d_b طول مستقیم به طوری که کمتر از ۶۰ میلی‌متر در انتهای آزاد میلگرد نباشد.

در صورتی که از هر نوع قلاب غیر استاندارد استفاده شود، باید جزئیات کامل‌ در نقشه‌های اجرایی نشان داده شود.

برای مطالعه بیشتر در مورد خم آرماتور مقاله “صفر تا صد ضوابط و انواع خم میلگرد | خم آرماتور | در یک مقاله” را از دست ندهید.

خاموت ساده و خاموت مهندسی

خاموت ساده 

خاموت ساده خاموتی با خم ۹۰ درجه است که عملکرد خوبی در برابر زلزله ندارد. این نوع خاموت‌ها در این مواقع نمی‌تواند به خوبی آرماتورهای طولی را در بر بگیرد.

خاموت مهندسی  و قلاب استاندارد خاموت

به علت این که قلاب‌های خاموتهای بسته روی یکدیگر قرار می‌گیرند، در صورتی که این قلاب‌ها با زاویه ۱۸۰ درجه خم شوند، مونتاژ میلگردهای اصلی در گوشه‌ها بسیار مشکل خواهد بود. به همین دلیل این قلاب‌ها را با زاویه ۱۳۵ درجه خم می‌کنند تا امکان مونتاژ میلگردهای اصلی در گوشه‌ها فراهم شود.

با توجه به نقش مهم خم ۱۳۵ درجه خاموتها در افزایش شکل‌پذیری و جلوگیری از شکست برشی ستون (شکست ترد) در هنگام زلزله، اکیدا توصیه می‌شود هر دو خم ابتدا و انتهای خاموتها دقیقا مطابق نقشه‌ها، ۱۳۵ درجه اجرا شده و از به کار بردن خم های ۹۰ درجه اجتناب شود.

کاربرد خاموت در تیر و ستون

۱) کاربرد خاموت در ستون بتنی

ستون عضو عمودی است که بارهای تیرها و کف‌ها را به پی منتقل می‌کند و عضو فشاری محسوب می‌شود.

برای اینکه از کمانش آرماتور طولی جلوگری شود از خاموتهای فولادی با خواص مشخص در طول ستون استفاده می‌کنیم که قطر آن‌ها حداقل ۶ میلی‌متر است.

وظیفه دیگر خاموتها مقابله با خطرات ناشی از برش‌ و پیچش است.

از دیگر کاربرد خاموت در ستون می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۲) کاربرد خاموت در تیر بتنی

معمولا خاموتها را به شکل مقطع تیر می‌سازند و علاوه‌ بر اینکه در مقابل نیروهای برشی وارد آمده مقاومت می‌کنند، میلگردهای طولی فشاری و کششی را در جای خود نگه می‌دارند.

برای مطالعه بیشتر در مورد آرماتورهای فشاری و کششی به مقالات “آرماتور فشاری چیست و چه کاربردهایی دارد؟“ و “میلگرد کششی چیست و چه کاربردی دارد؟“ سر بزنید.

حداقل قطر و فاصله خاموتها بر اساس آیین‌نامه‌های بتن آرمه مشخص می‌شود (که در ادامه به شرح آن پرداخته‌ایم)، اما برای مقاومت در برابر نیروهای برشی تعداد قطر میلگرد باید دقیقاً محاسبه شود.

با توجه به اینکه در تیر بتنی حداکثر نیروی برشی در نزدیکی تکیه‌گاه‌ها ایجاد می‌شود، قطر خاموتها را بیشتر و فاصله آن‌ها را کمتر از نواحی دیگر در نظر می‌گیرند.

از کاربرد خاموت‌ در تیر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

مقاومت در برابر کشش‌های سطحی

بهبود عملکرد لنگر خمشی اولیه

افزایش استحکام و دوام

تحمل نیروهای برشی

اگر نیروی برشی وارد بر سطح قطعه بتنی بیشتر از مقاومت برشی بتن باشد، مطابق شکل ترک‌هایی در تیر بتنی ایجاد می‌شود که با زاویه‌ای حدود ۴۵ درجه تار خنثی را قطع می‌کند و در نهایت ممکن است موجب بریده شدن قطعه شوند.

بهتر است خاموتها عمود بر ترک‌ها اجرا شوند ولی با توجه به اینکه جهت این ترک‌ها در زلزله تغییر می‌کند خاموتها را قائم طراحی و اجرا کرده تا تیر در برابر هر دو جهت نیروی برشی زلزله مقاوم باشد.

ضوابط مربوط به آرماتوربندی خاموت

حداقل اندازه قطر خاموت

قطر خاموتها نباید کمتر از مقادیر زیر انتخاب شود:

۱) یک سوم قطر بزرگ‌ترین میلگرد طولی برای میلگردهای طولی با قطر حداکثر ۳۰ میلی‌متر

۲) ۱۰ میلی‌متر برای میلگردهای طولی با قطر بیش از ۳۰ میلی‌متر و نیز برای گروه میلگردهای در تماس

۳) قطر خاموتها به هر حال نباید از ۸ میلی‌متر کمتر باشد.

فاصله خاموت‌ ها

کاهش احتمال کمانش آرماتورهای طولی و افزایش شکل‌پذیری رفتار عضو از مزایای رعایت فاصله مناسب خاموتها در نواحی بحرانی است.

به همین دلیل فاصله بین خاموتها باید به دقت رعایت شود که در ادامه به شرح آن می‌پردازیم.

فاصله بین دو خاموت‌ متوالی نباید از مقادیر زیر بیشتر انتخاب شود:

۱) ۱۲ برابر قطر کوچک‌ترین میلگرد طولی (چه منفرد چه عضوی از گروه میلگردهای در تماس)

۲) ۳۶ برابر قطر میلگرد خاموت

۳) کوچک‌ترین بعد عضو فشاری

۴) دویست و پنجاه میلی‌متر

در خاموتهایی که داخل ضخامت ستون یا فونداسیون قرار می‌گیرند، فاصله اولین خاموت‌‌ ستون از سطح فوقانی فونداسیون یا دال و هم‌چنین آخرین خاموت ستون از زیر پایین‌ترین میلگردهای دال یا کتیبه سرستون طبقه فوقانی نباید از نصف فواصل تعیین شده که در موراد بالا گفتیم، بیشتر باشد.

تعداد خاموت‌ها در هر مقطع

در هر مقطع تعداد خاموتها باید به گونه‌ای انتخاب شود که هر یک از میلگردهای زیر با یک خاموت با زاویه داخلی حداکثر ۱۳۵ درجه مهار شده و به طور جانبی نگه داشته شود:

هر میلگردی که در گوشه‌های عضو واقع شود.

هر میلگرد غیرگوشه‌ای به صورت حداکثر یک در میان

هر میلگردی که فاصله آزاد آن تا میلگرد نگهداری شده مجاور بیشتر از ۱۵۰ میلی‌متر باشد.

مراحل ساخت و روش صحیح بستن خاموت

۱) میلگرد لازم انتخاب شده و در صورت نیاز صاف شود.

۲) طول لازم باید اندازه‌گیری شده و پس از علامت‌گذاری با قیچی (معمولا قیچی دستی به خاطر کم بودن قطر میلگرد) بریده شود.

۳) قلاب اول را با در نظر گرفتن کلیه نکات لازم به وجود آورید (نکات خم و آرماتوربندی آن را در مطالب بالا گفتیم).

۴) بر روی میلگرد با متر، ضلع اول را از نقطه عطف قلاب اول اندازه‌گیری شده و پس از علامت‌گذاری با رعایت کلیه نکات فنی (که در قسمت خم خاموت‌ گفتیم) خم شود.

۵) طول ضلع خم شده کنترل شود.

در خم های ۹۰ درجه، اندازه طول از پشت تا پشت قطعه اندازه‌گیری شده و در مورد سایر خم ها از محور تا محور خم اندازه‌گیری شود.

۶) اضلاع بعدی مطابق مطالب بالا اندازه‌گیری شده و خم‌ها تشکیل شوند. پس از ساخت باید از نظر صحت اندازه‌ طول و زوایا کنترل شود.

برای مطالعه بیشتر در مورد خم آرماتور به مقاله “صفر تا صد ضوابط و انواع خم میلگرد | خم آرماتور | در یک مقاله“ سر بزنید.

نکات مهمی که در آرماتوربندی خاموت باید بدانیم!

معمولا در کارگاه‌های ساختمانی جهت تسریع و سهولت اجرا، خم ها به صورت ۹۰ درجه اجرا شده یا نهایتا فقط خم ابتدای خاموت با زاویه ۱۳۵ درجه اجرا می‌شود.

بنابراین با توجه به نقش تاثیرگذار خم در شکل‌پذیری کل سازه باید پس از ساخت خاموتها، انتهای دیگر نیز به صورت دستی با آچار F یا لوله تحت زاویه ۱۳۵ درجه خم شود.

فاصله خاموتها در نواحی بحرانی شامل حداقل یک ششم ابتدا و انتهای ارتفاع ستون ها و نیز طولی معادل ۲ برابر ارتفاع مقطع در تیرها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و باید ضوابط حداکثر فاصله خاموتها (در مطالب بالا گفتیم) با دقت رعایت شود.

جهت جلوگیری از شکست ترد بتن بر اثر پدیده ستون کوتاه در ستون های دارای تیر نیم طبقه نظیر پاگرد پله، باید خاموت‌ گذاری ویژه سراسر ارتفاع مقطع اجرا شود.

برای مطالعه بیشتر در مورد آرماتوربندی راه پله به مقاله “نحوه آرماتوربندی و اجرا راه پله های بتنی“ مراجعه کنید.

به ضوابط زیر توجه کنید:

در سازه‌های با شکل‌پذیری زیاد، استفاده از وصله پوششی در تیرها فقط در شرایطی مجاز است که در تمام طول وصله خاموت‌ گذاری ویژه به فاصله یک چهارم ارتفاع موثر مقطع یا ۱۰ سانتی‌متر انجام شود. هم‌چنین رعایت ضوابط فاصله وصله ها از چشمه اتصال نیز باید مورد توجه قرار بگیرد.

برای اینکه در مورد انواع وصله آرماتور بیشتر بدانید به مقاله “تمامی روش های وصله آرماتورها | کوپلینگ ، فورجینگ ، اورلپ و اتکایی“ مراجعه کنید.

اجرای خاموت ستون ها در محل ضخامت سقف و فونداسیون الزامی است. معمولا خاموت این قسمت‌ها به دلیل سختی یا بی‌دقتی توسط پیمانکار اجرا نمی‌شود که به دلیل بحرانی بودن نیروها در این نواحی، اثرات کاملا مخربی در زلزله خواهد داشت.

خاموتها باید طوری بسته شوند که همه میلگردهای طولی را کاملا محصور کرده و هیچ فاصله‌ای بین خاموتها و میلگردهای طولی وجود نداشته باشد.