چاه جذبی آب باران و فاضلاب + نحوه اجرا و ضوابط آن

ممکنه در حین شستن دست خود به این فکر کرده باشید که آب و فاضلاب ساختمان‌ها به کجا می‌‌روند؟ یا عاقبت این همه آب باران در پشت بام و حیاط چه می‌شود؟ حفر چاه جذبی به عنوان یک راه‌حل موثر برای مدیریت آب‌های سطحی و فاضلاب در مناطق مسکونی محسوب می‌شود. اما چاه جذبی چیست؟ آیا با گسترش سیستم فاضلاب شهری (اگو) حفر چاه فاضلاب جذبی منسوخ شده است؟ برای چاه جذبی در مقررات ملی ساختمان چه ضوابطی باید رعایت شود؟ تفاوت سپتیک و چاه جذبی چیست؟ ما در این مقاله به بررسی تمامی این جزئیات و ریزه‌کاری‌های مربوط به حفر چاه جذبی فاضلاب و چاه باران پرداخته‌ایم، پس تا انتها همراه آکادمی عمران باشید.

چاه جذبی چیست؟

چاه جذبی (به انگلیسی Absorbent well) به چاهی اطلاق می‌شود که با هدف تخلیه آب باران و فاضلاب‌ها در ساختمان‌ها به کار می‌رود. عملکرد چاه جذبی به این صورت است که فاضلاب یا آب‌های اضافی به داخل چاه هدایت شده و سپس از طریق جداره‌های چاه به خاک اطراف نفوذ می‌کنند.

انواع چاه جذبی

چاه‌های جذبی بر اساس نوع کاربردشان به دو دسته زیر تقسیم‌بندی می‌شوند:

1. چاه جذبی فاضلاب
2. چاه جذبی آب باران

چاه جذبی فاضلاب

این چاه جهت جذب آب‌های فاضلابی و پساب‌های خانگی یا صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این چاه‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که فاضلاب از طریق فرآیندهای طبیعی به‌تدریج در خاک اطراف جذب می‌شود. البته امروزه در شهرهای بزرگ ایران از جمله تهران حفر چاه‌های فاضلاب جذبی منسوخ و سیستم اگو یا شبکه فاضلاب جایگزین آن شده است.

اما همچنان حفر این چاه‌ها به‌عنوان یک راه‌حل موقت یا دائمی برای مدیریت فاضلاب برای مناطق با دسترسی محدود به شبکه فاضلاب شهری به کار می‌روند. طراحی و ساخت چاه‌های جذبی باید به طور دقیق و اصولی صورت گیرد تا از بروز مشکلاتی همچون سرریز، انتشار بوی نامطبوع و آلودگی منابع آب زیرزمینی جلوگیری شود.

چاه جذبی آب باران

این چاه‌ها معمولا در مناطق شهری و روستایی برای جمع‌آوری و جذب آب‌های سطحی مانند آب باران حفر می‌شوند. هدف اصلی این چاه‌های جذبی جلوگیری از تجمع آب باران در سطح زمین و هدایت آن به داخل زمین است؛ به‌طوری که آب به تدریج در خاک نفوذ کرده و وارد سفره‌های آب زیرزمینی شود. معمولا از چاه آب باران در ساختمان‌های مناطق مسکونی، پارک‌ها و فضاهای عمومی برای مدیریت آب‌های سطحی استفاده می‌شود.

چاه سپتیک چیست؟

چاه سپتیک نوعی سیستم مدیریت فاضلاب است که برای حفظ و نگهداری فاضلاب طراحی شده است. این چاه‌ها با استفاده از مصالحی نفوذناپذیر و مقاوم در برابر خوردگی مانند بتن، پلی اتیلن و مواد پلیمری ساخته می‌شوند. هدف اصلی چاه سپتیک جلوگیری از نشت فاضلاب به محیط اطراف است. یکی از ویژگی‌های مهم چاه سپتیک این است که فاضلاب جمع‌آوری شده باید در بازه‌های زمانی مشخص و کوتاه توسط تانکرها و دستگاه‌های مخصوص تخلیه شود.

تفاوت سپتیک و چاه جذبی

چاه جذبی و سپتیک هر دو با هدف مدیریت فاضلاب در منازل مسکونی یا صنعتی طراحی می‌شود، اما به‌طور مشخص تفاوت‌هایی در عملکرد دارند. چاه‌های جذبی برای خاک‌های درشت دانه (شن و ماسه) با قابلیت زهکشی خوب و جذب سیال مناسب است. در حالی که چاه سپتیک در خاک‌های رسی یا خاک‌های باتلاقی با سطح آب زیرزمینی بالا استفاده می‌شود.

از طرفی چاه سپتیک یک سیستم ذخیره‌سازی فاضلاب است که در خاک جذب نشده و باید به‌طور منظم توسط تانکرها تخلیه شود. در حالی که چاه جذبی نیاز به تخلیه نداشته و در صورت پر شدن، چاه جدیدی در محل حفر می‌شود. در هر حال، انتخاب نوع چاه‌ به جنس خاک، نوع زمین، سطح آب زیرزمینی و کاربری آن بستگی دارد. در ادامه برای درک بیشتر تفاوت چاه جذبی و سپتیک می‌توانید فیلم زیر از نحوه اجرای چاه سپتیک را مشاهده کنید.

اجزای چاه جذبی

چاه جذبی در ساختمان از 4 قسمت اصلی زیر تشکیل شده که در موارد لازم همراه با کول چاه نیز اجرا می‌شود:

• میله
• طوقه
• گلدانی
• انباری (یا انباره)
• کول چاه (مورد استفاده در خاک‌های سست و فونداسیون‌های گسترده)

میله چاه

به استوانه‌ای که به صورت قائم در زمین حفر شده و گلدانی و طوقه روی آن نصب می‌شوند، میله چاه می‌گویند. به‌طور کلی، قطر میله چاه جذبی برابر با 80 تا 100 سانتی‌متر در نظر گرفته می‌شود. پس از حفاری باید عمق چاه جذبی و مساحت آن توسط چاه‌ کن اندازه گیری و با نقشه تطبیق داده شود. عمق میله در کمترین حالت برابر با 6 متر است، زیرا نیروهای وارده از پی و وسیله‌های نقلیه نباید تاثیری در آن داشته و سبب ریزش چاه شود.

طوقه چاه جذبی

طوقه بالاترین بخش میله چاه است که با مصالح ساختمانی ساخته شده و گلدانی چاه‌ نیز بر روی آن قرار می‌گیرد. معمولا طوقه‌ چینی چاه جذبی به کمک آجر فشاری جهت پیشگیری از ریزش و افزایش میزان مقاومت دهانه چاه انجام می‌شود. آجرها در هر رج کمی جلوتر از ردیف پایینی چیده می‌شوند تا سرانجام دهانه چاه‌ باریک و گلدانی روی آن نصب شود.

گلدانی چاه جذبی

گلدانی چاه جذبی، وسیله‌ای است مخروطی یا قیفی شکل که از جنس پلاستیک ساخته شده و بر روی طوقه چاه نصب می‌شود. از آنجایی که شکل آن شباهت بسیاری به گلدان دارد آن را با نام گلدانی می‌شناسند. این شی در بالاترین قسمت چاه جذبی قرار دارد و تمامی لوله‌ها برای انتقال فاضلاب یا آب باران به چاه به آن وصل می‌شوند. وظیفه اصلی گلدانی چاه این است که آب ورودی را به بخش‌های میانی میله چاه منتقل کند تا از برخورد آب با دیواره‌های چاه و تخریب آن جلوگیری شود. به همین دلیل، گلدانی نقش کلیدی در عملکرد صحیح سیستم چاه جذبی دارد.

انباری چاه

انباری یا انباره چاه به بخشی اطلاق می‌شود که در انتهای چاه جذبی فاضلاب قرار دارد و برای جمع‌آوری فضولات طراحی شده است. این قسمت معمولا دارای مساحت بیشتری است و جهت جمع‌آوری فضولات بیشتر و جلوگیری از ریزش چاه، سقف انباری به شکل گنبدی ساخته می‌شود. وظیفه اصلی انباره چاه فاضلاب، جمع‌آوری فضولات و جدا کردن آب از فاضلاب به وسیله نشت آب به لایه‌های نفوذپذیر خاک است. این طراحی اجازه می‌دهد که آب از فضولات جدا شده و به لایه‌های دیگر زمین منتقل شود.

کول چاه

کول چاه، قطعه‌ای بتنی است که برای تقویت و ایمن‌سازی چاه‌ها به کار می‌رود. این کول‌ها از ترکیب سیمان، ماسه و آب تشکیل شده‌اند و در ابعاد مختلفی تولید می‌شوند.

کول‌ها معمولاً به دو نوع گرد و تخم‌مرغی تقسیم می‌شوند. کول‌های گرد برای میله چاه استفاده می‌شوند و دارای قطرهای 60، 70، 80، 90 و 100 سانتی‌متر به ارتفاع 25 سانتی‌متر و ضخامت 3 تا 4 سانتی‌متر هستند. کول‌های تخم‌مرغی، که برای انباره چاه به کار می‌روند، در ارتفاع‌های 90، 100، 110 و 120 سانتی‌متر و عرض‌های 50، 55 و 70 سانتی‌متر تولید می‌شوند.

استفاده از کول چاه جذبی به منظور جلوگیری از ریزش و خطرات ناشی از آن صورت می‌گیرد، به ویژه زمانی که قسمت میله و انباره چاه در خاک‌های سست حفاری می‌شوند. در این شرایط، کول‌ها به تقویت سقف و دیواره‌های چاه کمک می‌کنند و ایمنی آن را افزایش می‌دهند. همچنین، از کول برای حفر چاه جذبی در فونداسیون‌های گسترده نیز استفاده می‎‌شود.

حفر چاه جذبی زیر ساختمان

از آنجایی که حفر چاه‌های فاضلاب و آب باران در زیر ساختمان انجام می‌شود، باید نکاتی را به هنگام حفر چاه آب باران و چاه فاضلاب زیر فونداسیون رعایت کنید. اگر چه مراحل حفر چاه یکسان است، اما زمان چاه‌کنی و برخی جزئیات از جمله نحوه عبور لوله فاضلاب از فونداسیون با توجه به انواع پی ساختمان متفاوت خواهد بود.

چاه جذبی زیر فونداسیون گسترده

هنگام اجرای فونداسیون گسترده باید در محل حفر چاه از کول استفاده کرده و اطراف آن را با آرماتورهای قطری تقویت کنید. این اقدام به حفاظت از بتن و آرماتورهای فونداسیون در زمان حفاری کمک کرده و از وقوع آسیب جلوگیری می‌کند. شایان ذکر است که در صورت عدم اجرای این مرحله، ممکن است مجبور به تخریب بتن و آرماتورهای فونداسیون شوید که این مسئله می‌تواند به ساختار کلی سازه آسیب جدی وارد کند.

بیش از 30 ساعت آموزش حرفه‌ای ولی رایگان دفتر‌فنی و ساختمان‌سازی

مشاهده مینی دوره

معمولا روی بتن مگر کول قرار می‌گیرد تا این قسمت بتن‌ریزی نشود. پس از بتن‌ریزی فونداسیون و در موقع حفر چاه، فقط یک لایه از بتن مگر به ضخامت ده سانتی‌متر تخریب می‌شود تا به خاک برای حفاری دسترسی پیدا کنند.

همچنین، آرماتورهای قطری نقش مهمی در جلوگیری از گسترش ترک‌های بتن فونداسیون در اطراف بازشو ایفا می‌کنند. این آرماتورها مانع از بزرگ شدن و گسترش ترک‌ها و همچنین محدود کردن عرض ترک می‌شوند. برای این کار لازم است از دو عدد آرماتور به طول 2 متر یا سه عدد آرماتور به طول 1.5 متر با قطر برابر یا یک شماره کمتر از قطر آرماتور فوقانی فونداسیون استفاده شود.

چاه جذبی زیر فونداسیون نواری

در سازه‌های با فونداسیون نواری، حفر چاه‌های جذبی می‎‌تواند پس از اسکلت بندی سازه انجام شود. بر خلاف پی‌های گسترده کل سطح زیرین ساختمان را پوشش می‌دهند، این نوع از فونداسیون‌ به شکل یک طرفه یا دو طرفه اجرا شده و فضاهای خالی بین پی موسوم به گلدانی فونداسیون با خاک پر می‌شوند. پس از اتمام اسکلت‌بندی برای حفر چاه در گلدانی‌ها با توجه به نقشه اقدام شده و لوله‌های فاضلاب تا عمق مناسب در زیر پی قرار می‌گیرند.

فاصله چاه فاضلاب از پی ساختمان

با توجه به اینک تنش زیر پی با زاویه 45 درجه مستهلک می‌شود، بهتر است فاصله چاه فاضلاب از پی ساختمان حداقل به اندازه ارتفاع پی باشد. همچین، برای عدم آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی، چاه فاضلاب باید با فاصله دور از چاه جذبی آب باران حفر شود. از طرفی به منظور جلوگیری از ریزش ساختمان توصیه می‌شود از کندن چاه در نزدیکی دیوارهای اصلی ساختمان خودداری کرده و چاه جذبی را با حداقل فاصله 3 متری از دیوار همسایه حفر کنید.

چاه جذبی در مقررات ملی ساختمان

مطابق با مقررات ملی ساختمان ضوابط چاه جذبی به شرح زیر است:

• بهتر است عمق چاه جذبی حدود 7 تا 8 متر باشد و از این حد تجاوز نکند. البته مقنی می‌تواند بعد از رسیدن به خاک شنی در انتهای چاه و حفر انباره چاه، در صورت امکان به چند طرف کانال زده و بر کیفیت عملکرد چاه بیفزاید.
• دهانه میله یا ورودی دهانه چاه جذبی، باید حدود 80 سانتی‌متر تا یک متر احداث شود.
• چاه ارت ساختمان و چاه آب باران باید کاملا مجزا از چاه فاضلاب جذبی و همچنین با فاصله‌ای دور از هم احداث شوند.
• چاه جذبی را باید در زمین‌هایی که دارای خاک رس کمتر و جذب بیشتری هستند، احداث کرد تا در بخش انباره چاه، عمل جذب به خوبی انجام پذیرد. در مناطقی که خاک رس بیشتری دارند اغلب از چاه سپتیک استفاه می‌کنند.
• در شرایطی که چاه جذبی پر شد و میزان گنجایش آن کاهش یافت باید آن را خالی کرده و با کندن زمین بر ظرفیت حجم آن اضافه کرد.

محاسبه حجم چاه جذبی

برخی از افراد با محاسبه و استفاده از فرمول‌هایی خاص، متراژ و مقیاس چاه جذبی را تعیین می‌کنند. اما اغلب مقنی‌ها به صورت تجربی و با شناختی که طبق بررسی خود از منطقه مورد نظر به دست می‌آورند میزان عمق میله چاه و انباره آن را مشخص کرده و نسبت به حفر آن اقدام می‌کنند.

طبق مقررات ملی ساختمان برای محاسبه حجم چاه جذبی فاضلاب، باید مقدار نفوذپذیری خاک، تعداد کفشورهای سازه، تعداد نفرات ساکن، عمر طراحی چاه‌، تعداد حمام و سرویس بهداشتی ساختمان در نظر گرفته شود.

از آنجایی که به طور معمول عمر طراحی چاه‌ بین 10 تا 15 سال است در ادامه برای درک بهتر این موضوع مثالی آورده‌ایم:

برای ساختمانی که عمر طراحی آن برابر با 15 سال است، هر فرد تقریبا 3 متر مکعب انباری لازم دارد. یعنی اگر 20 نفر در مدت 15 سال در آن ساختمان زندگی خواهند کرد، حجم انباره مورد نیاز باید حداقل 60 متر مکعب باشد.

نحوه اجرای چاه جذبی

روش اجرای چاه‌های جذبی با توجه به نوع خاک، فونداسیون و شرایط هر سازه کمی متفاوت است. با این حال، حفر چاه جذبی شامل مراحل پیش از حفر و هنگام حفر می‌شود:

پیش از حفر چاه

برای به حداقل رساندن حوادث احتمالی به هنگام اجرای چاه جذبی و حفر اصولی آن باید آیین نامه و مقررات حفاظتی چاه‌های جذبی رعایت شود. مهمترین نکاتی که قبل از حفر باید در نظر گرفته شود، عبارت‌اند از:

• پیش از حفر چاه‌ جذبی، باید به‌طور کامل قنات‌های قدیمی، چاه‌های فاضلاب، مکان فونداسیون‌ و غیره با توجه به بافت، جنس، دانه بندی و رطوبت خاک بررسی شوند.
• بدیهی است خاک درشت دانه به دلیل توانایی زهکشی بالاتر و عبور سیال از خود، برای چاه جذبی مناسب‌تر است. در حالی که خاک رسی مانع عبور سیال شده و باعث پر شدن سریع چاه می‌شود. از طرفی مقاومت و پایداری خاک درشت‌دانه بیشتر از خاک‌های رسی است.
• برای پیشگیری از سقوط افراد به داخل چاه جذبی، باید اطراف آن را با استفاده از علائم ایمنی محصور کرد.
• چاه‌ کن (مقنی) باید به وسایل حفاظت فردی اعم از کلاه، کفش و کمربند ایمنی تجهیز شده و قبل از ورود به طناب نجات بسته شود.
• برای پیشگیری از بروز هرگونه حوادث اعم از افتادن افراد و حیوانات، باید روی چاه‌ به کمک صفحه‌های فلزی مشبک یا تخته پوشانده شود.

اجرا چاه جذبی

نکاتی که به هنگام اجرای چاه جذبی باید در نظر گرفته شود، به شرح زیر است:

• معمولا حفر میله چاه تا رسیدن به لایه خاک درشت دانه و نفوذپذیر ادامه پیدا می‌کند، اما عمق میله در کمترین حالت برابر با 6 متر باشد. کم عمق بودن میله به معنای نزدیک بودن فاضلاب به سطح زمین و بروز بوی نامطبوع است.
• برای پیشگیری از ریزش آب بر دیواره چاه، میله باید به‌طور کامل شاقول حفاری شود. در غیر این صورت ناشاقولی چاه باعث می‌شود انتقال آب و فاضلاب از مرکز به سمت پایین انجام نشده و بر روی وجه میله ریخته شود. این امر به مرور زمان سبب فرسایش دیواره میله و ریزش آن خواهد شد.
• دهانه چاه جذبی در کمترین حالت باید آستانه‌ای حدود 15 سانتی‌متر با استفاده از مصالح مستحکم داشته باشد. این کار برای جلوگیری از سقوط خاک و سنگ بسیار ضروری است.
• نحوه نصب گلدانی چاه در ابعاد بزرگ و کوچک یکسان است. با این حال توجه داشته باشید که نصب گلدانی پس از کول گذاری و طوقه چینی چاه انجام می‌شود. همچنین، جهت جلوگیری از فرسایش و ریزش چاه حتما از گلدانی پلاستیکی برای منتقل کردن فاضلاب به مرکز چاه استفاده کنید.

• سقف انباره را به حالت قوسی اجرا کنید تا فشار بیشتری تحمل کرده و احتمال ریزش دیواره و طاق بسیار کم شود.
• انباره چاه نباید ارتفاعی بیشتر از 1.5 متر و عرضی بیشتر از 1.2 متر داشته باشد. اگر ابعاد انباری بیشتر باشد باید با استفاده از کول گذاری صحیح پایداری آن را تقویت کرد.
• بررسی حجم انباره چاه جذبی با استفاده از بازدید میدانی یا به صورت حدودی با استفاده از حجم خاک منتقل شده بررسی می‌شود.
• چاه جذبی فاضلاب یا آب باران باید امکانات تهویه و هواکش مناسبی داشته باشد. قطر لوله یا ونت فاضلاب در کمترین حالت باید برابر با 4 اینچ (حدود 10 سانتی‌متر) باشد و تا پشت بام ادامه پیدا کند.
• جهت جلوگیری از حفر اشتباهی چاه، محل حفر را پس از اجرای کف‌سازی در نقشه‌های ازبیلت به دقت مشخص کنید.

جزئیات حفر چاه جذبی

از دیگر نکاتی که باید در اجرای چاه جذبی رعایت شود، عبارت‌اند از:

• عمق چاه و استحکام دیواره‌های چاه باید پس از اتمام کار مجدد توسط مقنی به خوبی بررسی شود.
• در صورتی که در حین حفاری با فاضلاب یا منبع آب مواجه شوید، باید بلافاصله کار را متوقف کنید.
• چنانچه هرگونه تغییر شکل یا نشانه‌ای از ناپایداری را در اطراف دهانه چاه مشاهده کردید، به سرعت دهانه را بررسی کنید و اقدامات ایمنی لازم را انجام دهید. این تغییرات می‌تواند نشانه‌ای از احتمال ریزش زمین یا مشکلات ساختاری باشد و عدم توجه به آن می‌تواند خطرات جدی برای افراد ایجاد کند.
• در صورت وجود چاه قدیمی، چاه جدید را در فاصله‌ای مناسب احداث کنید تا خطر ریزش به حداقل برسد.
• وصل کردن چاه جذبی جدید به قنوات و چاه‌های فاضلاب قدیمی ممنوع است.
• تنها در صورتی چاه قدیمی را تخلیه و تهویه کنید که از بی خطر بودن آن به دلیل جمع شدن گاز حاصل از فضولات که اشتعال‌پذیر است، مطمئن شوید.
• نحوه قرارگیری لوله فاضلاب در چاه و لوازم استفاده شده در این بخش باید به صورتی باشد که ریزش فاضلاب سبب فرسایش، آسیب و ریزش آن نشود.
• خاک‌هایی که در نتیجه حفر به دست می‌آیند، نباید در فاصله کمتر از 2 متر از کناره‌های چاه ریخته شوند. چرا که سربار موجود سبب ریزش آن خواهد شد.

نحوه محاسبه دستمزد حفر چاه

محاسبه حق الزحمه برای حفر چاه‌ در بخش میله به صورت متر طول و در بخش انباری به صورت مترمکعب اندازه گرفته شده، پرداخت می‌شود. با این تفاوت که طبق عرف موجود هر متر مکعب انباره، دو برابر محاسبه می‌شود. اگر مقطع انباره را مثلثی با ارتفاع و قاعده 2 متر فرض کنید، هر متر طول آن معادل 4 متر مکعب مبنای پرداخت قرار می‌گیرد.

جمع بندی

چاه جذبی با هدف تخلیه آب باران و فاضلاب‌ها در ساختمان‌ها طراحی شده است. اگر چه در شهرهای بزرگ و پیشرفته‌تر، سیستم‌های فاضلاب شهری جایگزین آن‌ها شده‌اند، اما در مناطق فاقد سیستم اگو و همچنین برای مدیریت چاه‌های آب باران از این چاه استفاده می‌شود. ما در این مقاله به‌طور مفصل به جزئیات اجرای چاه جذبی و تفاوت آن با چاه سپتیک پرداختیم.

برای کسب اطلاعات دقیق‌تر و آشنایی کامل با مراحل چاه‌کنی و سایر جزئیات مرتبط با ساختمان‌سازی، می‌توانید به آموزش اجرای ساختمان مراجعه کنید. این آموزش شامل نکات کلیدی، مراحل کاربردی و تجربیات مفید است که به شما کمک می‌کند تا با روند ساخت و ساز آشنا شوید.

در انتهای این مقاله امیدواریم اطلاعات خوبی درباره دیتیل چاه جذبی کسب کرده باشید. در صورتی که در این مورد سوالی دارید می‌توانید آن را در بخش دیدگاه با ما به اشتراک بگذارید.

مسیر پیشنهادی مطالعه مقالات آکادمی عمران

مشاهده مسیر یادگیری