انواع خاموت چیست؟ | ضوابط (فاصله، اندازه و نحوه بستن) + فیلم

در نگاه اول، خاموت تنها یک میلگرد خم‌شده به نظر می‌رسد؛ اما همین عضو ظاهرا ساده، نقشی حیاتی در دوام، ایمنی و شکل‌پذیری سازه‌های بتنی دارد. از مهار میلگردهای طولی گرفته تا مقاومت در برابر نیروهای برشی و پیچشی، همه چیز در گرو اجرای صحیح خاموت است.

اما دقیقا خاموت چیست؟ چه تفاوتی با تنگ و دورگیر دارد؟ و اجرای درست آن چه تاثیری بر استحکام سازه می‌گذارد؟ در این مطلب از آکادمی عمران به تمام این پرسش‌ها پاسخ داده و به‌صورت کامل نکات مربوط به انواع خاموت در ستون، تیر و فونداسیون را همراه با فیلم و تصاویر آموزشی بررسی می‌کنیم.

خاموت چیست؟

خاموت‌ها (Stirrup)، میلگردهای فولادی خم‌شده‌ای هستند که در تیرها به صورت قائم (عمود) و در ستون‌ها به صورت افقی قرار می‌گیرند و از المان‌های اطراف خود محافظت می‌کنند.

بر اساس تعریف مبحث نهم مقررات ملی ساختمان (ویرایش ۱۳۹۹) خاموت:

آرماتورهای عرضی هستند که برای مقاومت در برابر نیروی برشی و پیچشی در اعضای بتنی به کار می‌روند. خاموت‌ها معمولا از میلگردها و سیم‌های آجدار یا جوش شده با شکل مستطیل یا رکابی به صورت U یا L ساخته می‌شوند.

به‌طور کلی، خاموت نه‌تنها یک عضو فرعی نیست، بلکه بخشی از شبکه آرماتوربندی ساختمان است که نقش کلیدی در تامین ایمنی و دوام سازه‌های بتنی دارد.

فرق تنگ و خاموت

اگرچه در گذشته به تمام آرماتورهای عرضی اصطلاحا خاموت گفته می‌شد، اما در حال حاضر مطابق با آیین‌نامه‌ها تفاوت‌هایی بین تنگ، خاموت و تنگ‌های دورگیر وجود دارد.

طبق مبحث نهم مقررات ملی ساختمان:

تنگ حلقه‌ای از میلگرد یا سیم به شکل دایره، مستطیل یا چند وجهی است که بدون کنج‌های متمایل به سمت داخل، آرماتورهای طولی را در بر می‌گیرد. از تنگ برای اعضای فشاری مانند ستون‌ها و دیوارها استفاده می‌شود.

در حالی که خاموت نوعی میلگرد عرضی است که در تیرها و دال‌ها استفاده می‌شود و وظیفه آن جلوگیری از بیرون‌زدگی آرماتورهای طولی و مقاومت در برابر نیروهای پیچشی و برشی است.

به بیان ساده‌تر، به میلگردهای شکل داده شده که به شکل طولی در ستون و دیوار استفاده می‌شود، تنگ گفته می‌شود. اما همان میلگردهای شکل داده شده که در دال‌ها و تیرها استفاده می‌شوند، خاموت نام دارند.

توصیه می‌کنیم فیلم زیر را درباره تفاوت تنگ و خاموت مشاهده کنید تا درک دقیق‌تری از این موضوع داشته باشید. این ویدیو بخشی از پکیج صفر تا صد اجرای ساختمان است که در آن به تمام مراحل ساخت سازه به‌صورت کارگاهی و جزئی پرداخته‌ایم.

تفاوت خاموت و دورگیر

بر اساس مبحث ۹ مقررات ملی ساختمان، دورگیر نوعی تنگ بسته یا دورپیچ است که از یک یا چند میلگرد ساخته شده و در دو انتهای آن قلاب‌های لرزه‌ای وجود دارد. آرماتور دورگیر باید از میلگرد صاف ساخته شود و میلگردهای آجدار سر دار برای آن مجاز نیست.

در مقابل، خاموت نوعی میلگرد عرضی خم‌شده‌ای است که علاوه بر نگهداری میلگردهای طولی، مقاومت در برابر نیروهای برشی و پیچشی را فراهم می‌کند. به این ترتیب، دورگیر و خاموت هر دو نقش مهاری دارند، اما دورگیر مخصوص کنترل رفتار لرزه‌ای و مهار پیوسته میلگردها است و خاموت وظیفه مقاومت برشی، پیچشی و نگهداری آرماتور طولی را به صورت منقطع دارد.

%50 تخفیف رونمایی از دوره بازسازی سه‌شنبه 4 آذر ساعت 12 تا 24

مشاهده دوره

انواع خاموت

انواع خاموت‌ها بر اساس شکل، نوع خم و اجرا، کاربرد، روش ساخت و جنس تقسیم‌بندی می‌شوند که عبارت‌اند از:

1. از نظر شکل ظاهری: معمولی، چندضلعی، مارپیچ، مثلثی، یو شکل (U)، رکابی
2. از نظر نوع خم و اجرا: ساده (خم ۹۰ درجه)، یک‌سر مهندسی (خم ۱۳۵ درجه در یک سر)، دو‌سر مهندسی، باز و بسته
3. از نظر محل استفاده: ستون، تیر، فونداسیون و شناژ
4. از نظر روش ساخت: دستی، ماشینی (CNC)، پیش‌ساخته، رباتی
5. از نظر جنس و نوع خاص: فلزی، پلیمری یا پلاستیکی، مهندسی مقاوم در برابر زلزله

انواع خاموت بر اساس شکل

اگر چه خاموت‌ها را می‌توان از جنبه‌های مختلف طبقه‌بندی کرد، اما مهم‌ترین معیار، شکل ظاهری آن‌ها است. شکل خاموت تعیین می‌کند که در چه مقاطع و سازه‌هایی قابل استفاده باشد و چه میزان مقاومت برشی و پیچشی فراهم کند.

به طور معمول انواع خاموت بر اساس شکل ظاهری به شرح زیر است:

خاموت معمولی (مربعی و مستطیلی)

خاموت‌های معمولی اغلب چهار گوش به شکل مربع یا مستطیل هستند و با دست یا دستگاه ساخته می‌شوند. از مهم‌ترین ویژگی‌های آن‌ها امکان تغییر اندازه قالب و نصب آسان است.

خاموت اسپیرال (مارپیچ)

خاموت‌هایی به شکل دایره هستند که از پیچاندن دور یک المان استوانه‌ای مثل بشکه یا به کمک دستگاه CNC ایجاد می‌شوند. این خاموت‌ها انعطاف‌پذیری ستون‌ها را افزایش داده و میلگردهای طولی بیشتری را در بر می‌گیرند. برای مطالعه بیشتر در مورد خم آرماتور به مقاله طول خم میلگرد مراجعه کنید.

خاموت چندضلعی

خاموت‌های چندضلعی با کمک دستگاه CNC تولید شده و اشکال متنوعی دارند. اندازه و زاویه‌های آن‌ها قابل تنظیم است و برای مقاطع خاص ستون و تیر کاربرد دارند.

خاموت یو شکل (U)

خاموت U شکل دارای دو سر باز است و معمولا در تیرها یا گوشه‌های سازه مورد استفاده قرار می‌گیرد. نصب آن ساده‌تر از خاموت بسته بوده و برای کنترل برش در نواحی خاص تیرها مناسب است.

خاموت مثلثی

در پروژه‌هایی با هندسه خاص یا گوشه‌دار استفاده می‌شود. شکل مثلثی این خاموت باعث توزیع بهتر نیروهای برشی و افزایش مقاومت در نقاط زاویه‌دار سازه می‌شود.

کاربرد خاموت

روش‌های ساخت سازه و نوع عضو مورد نظر تعیین می‌کنند که کدام نوع خاموت استفاده شود. همچنین، عواملی مانند اندازه خاموت در پی، انواع سایز خاموت، اندازه خاموت شناژ و انواع خاموت فونداسیون نیز در انتخاب نوع خاموت تاثیرگذار هستند.

خاموت‌ها نقش کلیدی در مقاومت سازه دارند و از شکست بتن یا ایجاد ترک هنگام وارد شدن نیروهای خمشی و برشی جلوگیری می‌کنند. علاوه بر این، خاموت‌ها میلگردهای طولی را در جای خود نگه می‌دارند و تکیه‌گاه جانبی فراهم می‌کنند تا طول آزاد میلگردها کاهش یابد و فقط بین دو تنگ امکان کمانش داشته باشند.

از مهم‌ترین کاربردهای خاموت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• افزایش مقاومت بتن در برابر نیروهای خمشی و برشی
• مهار و تثبیت میلگردهای طولی و عرضی
• افزایش شکل‌پذیری و استحکام المان‌های سازه‌ای
• جلوگیری از خم زودرس میلگرد و کمانش آن
• بهبود یکپارچگی سازه و انتقال بهتر نیروها
• کنترل ترک‌های احتمالی و افزایش دوام سازه

خاموت گذاری ستون

ستون عضو عمودی است که بارهای تیرها و کف‌ها را به پی منتقل کرده و یک عضو فشاری نیز به‌شمار می‌آید. به همین علت جهت جلوگیری از کمانش آرماتور طولی از خاموت‌های فولادی با خواص مشخص در طول ستون استفاده می‌شود.

شایان ذکر است که منظور از خاموت ستون، همان تنگ یا تنگ ستون است. این آرماتورهای عرضی بسته با هدف محصور کردن بتن هسته، مهار میلگردهای طولی و افزایش شکل‌پذیری و مقاومت فشاری ستون‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.

به‌طور کلی، نصب خاموت در ستون موجب تثبیت میلگردهای طولی، جلوگیری از کمانش آن‌ها و ارتقای مقاومت ستون در برابر نیروهای جانبی مانند زلزله می‌شود.

مراحل اجرای تنگ ستون یا نحوه بستن خاموت ستون به شرح زیر است:

1. ابتدا میلگردهای طولی ستون در قالب یا چهارچوب قرار داده می‌شوند.
2. خاموت‌ها به ترتیب از پایین ستون تا بالا نصب شده و با سیم آرماتوربندی بسته می‌شوند.
3. در پایین ستون (محل وصله با فونداسیون) باید حداقل ۱۵ سانتی‌متر (البته طبق محاسبات و نظر مهندس طراح) خاموت متراکم‌تر اجرا شود.
4. تمام خاموت‌ها باید کاملا در داخل پوشش بتن (کاور بتن) با حداقل ۲.۵ سانتی‌متر فاصله از سطح قالب قرار گیرند.

ضوابط خاموت گذاری در ستون

طبق مبحث نهم مقررات ملی ساختمان (ویرایش ۱۳۹۹)، خاموت‌های ستون باید دارای ویژگی‌های زیر باشند:

• حداقل قطر میلگرد خاموت در ستون‌ها ۶ میلی‌متر است.
• فاصله خاموت ستون در نواحی بحرانی شامل حداقل یک ششم ابتدا و انتهای ارتفاع ستون‌ها است.
• در نواحی بحرانی (پایین ستون و نزدیکی تکیه‌گاه‌ها) باید فاصله خاموت‌ها کمتر و متراکم‌تر باشد.
• در صورت وجود وصله در میلگردهای طولی، فاصله خاموت‌ها در محل وصله باید کاهش یابد.

• در نواحی میانی ستون با رعایت ضوابط آیین‌نامه‌ای، می‌توان فاصله خاموت‌ها را تا حدود ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر افزایش داد.
• جهت جلوگیری از شکست ترد بتن بر اثر پدیده ستون کوتاه در ستون‌های دارای تیر نیم طبقه نظیر پاگرد پله، باید خاموت‌ گذاری ویژه سراسر ارتفاع مقطع اجرا شود. البته با توجه به پیوست ششم استاندارد 2800 و روش‌های جدید اجرای راه پله، توصیه می‌شود از این روش‌های نوین به جای اجرای تیر میان طبقه استفاده نمایید.
• اجرای خاموت ستون‌ها در محل ضخامت سقف و فونداسیون الزامی است. به طور معمول خاموت این قسمت‌ها به دلیل سختی یا بی‌دقتی توسط پیمانکار اجرا نمی‌شود که به دلیل بحرانی بودن نیروها در این نواحی، اثرات کاملا مخربی در زلزله را به همراه خواهد داشت.
• در ستون‌های بلند یا مقاطع بزرگ، برای سهولت نصب خاموت‌ها معمولا از خاموت‌های دوبل یا دو نیمه‌ای (U شکل) استفاده می‌شود که پس از قرارگیری میلگردها، دو نیمه به هم بسته می‌شوند.

برای آشنایی بیشتر با جزئیات و مطالعه کامل ضوابط خاموت‌گذاری، فایل مبحث ۹ مقررات ملی ساختمان در اختیار شما قرار داده شده است.

دانلود مبحث نهم مقررات ملی ساختمان

خاموت در تیر بتنی

خاموت‌های تیر بتنی معمولا با شکل مقطع تیر ساخته می‌شوند تا علاوه‌بر مهار میلگردهای طولی کششی و فشاری، مقاومت تیر در برابر نیروهای برشی افزایش یابد. برای کسب اطلاعات بیشتر به مقاله‌های میلگرد کششی و فشاری مراجعه کنید.

اگر نیروی برشی وارد بر سطح قطعه بتنی بیشتر از مقاومت برشی بتن باشد، ترک‌هایی در تیر بتنی ایجاد می‌شود که با زاویه‌ای حدود 45 درجه تار خنثی را قطع کرده و در نهایت ممکن است موجب بریده شدن قطعه شوند.

رعایت ضوابط زیر در اجرای خاموت تیر ضروری است:

• در تیرهای بتنی، فاصله خاموت‌ها در نواحی بحرانی، معمولا نزدیک تکیه‌گاه‌ها که بیشترین نیروی برشی اعمال می‌شود، باید کاهش یابد. در واقع فاصله خاموت ها در تیر باید به حداکثر طولی معادل دو برابر ارتفاع مقطع تیر محدود شود تا میلگردهای طولی به‌خوبی مهار شده و از کمانش یا ترک‌های مورب جلوگیری شود.
• با توجه به اینکه حداکثر نیروی برشی در تیر بتنی در نزدیکی تکیه‌گاه‌ها به وجود می‌آید، قطر خاموت‌ها را بیشتر و فاصله آن‌ها را کمتر از نواحی دیگر در نظر می‌گیرند.
• در سازه‌هایی که شکل پذیری بالایی دارند استفاده از وصله پوششی در تیرها فقط در شرایطی مجاز است که در تمام طول وصله‌ها خاموت‌ گذاری ویژه به فاصله یک چهارم ارتفاع موثر مقطع یا 10 سانتی‌متر انجام شود. همچنین، رعایت ضوابط فاصله وصله‌ها از چشمه اتصال نیز باید مورد توجه قرار بگیرد.
• بهتر است خاموت‌ها عمود بر ترک‌ها اجرا شوند، اما با توجه به اینکه جهت این ترک‌ها در زلزله تغییر می‌کند خاموت‌ها را قائم طراحی و اجرا کرده تا تیر در برابر هر دو جهت نیروی برشی زلزله مقاوم باشد.

خاموت در فونداسیون

خاموت فونداسیون، آرماتور عرضی است که میلگردهای طولی ستون داخل پی را مهار می‌کند و از کمانش یا جابجایی آن‌ها جلوگیری می‌نماید. اجرای صحیح خاموت باعث افزایش مقاومت فونداسیون در برابر نیروهای برشی و کششی و تضمین پایداری سازه می‌شود.

مطابق با مبحث ۹ مقررات ملی ساختمان و اصول اجرایی آیین‌نامه‌های بتن آرمه (ACI 318) از ویژگی‌ها و ضوابط خاموت فونداسیون می‎‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• خاموت‌ها باید تمام میلگردهای طولی را در بر بگیرند و گوشه‌ها با قلاب ۱۳۵ یا ۱۸۰ درجه بسته شوند.
• در نواحی بحرانی (زیر ستون‌ها) فاصله معمولا بین 8 تا 15 سانتی‌متر و در بخش‌های میانی فونداسیون تا ۲۰ سانتی‌متر مجاز است.
• خاموت‌های فونداسیون باید عمود بر میلگرد طولی قرار گیرند و با سیم آرماتوربندی محکم شوند تا هنگام بتن‌ریزی جابجا نشوند.
• در سازه‌های مقاوم در برابر زلزله، فاصله خاموت‌ها در نواحی بحرانی کاهش می‌یابد تا شکل‌پذیری و مقاومت فونداسیون افزایش یابد.

نکات مهم خاموت در آرماتور بندی

نکات کلیدی که در حین خاموت گذاری باید رعایت شود، عبارت‌اند از:

• خاموت‌ها باید طوری بسته شوند که همه میلگردهای طولی را کاملا محصور کرده و هیچ فاصله‌ای بین خاموت‌ها و میلگردهای طولی وجود نداشته باشد.
• معمولا در کارگاه‌های ساختمانی جهت تسریع و سهولت اجرا، خم‌ها به صورت 90 درجه اجرا شده یا فقط خم ابتدای خاموت با زاویه 135 درجه اجرا می‌شود. با توجه به نقش تاثیرگذار خم در شکل‌پذیری کل سازه، باید پس از ساخت خاموت‌ها، انتهای دیگر نیز به صورت دستی یا با کمک آچار F یا لوله تا زاویه 135 درجه خم شود.
• فاصله خاموت‌ها بر اساس نوع عضو (تیر، ستون، فونداسیون) و ضوابط آیین‌نامه بتن ایران (مبحث ۹) تعیین می‌شود، اما در نواحی بحرانی باید کاهش یابد تا شکل‌پذیری و مقاومت برشی افزایش یابد.
• حداقل قطر خاموت‌ها بر اساس آیین‌نامه‌های بتن آرمه مشخص می‌شود، اما برای مقاومت در برابر نیروهای برشی تعداد قطر میلگرد باید به طور دقیق محاسبه شود.
• خاموت‌ها باید عمود بر میلگردهای طولی نصب شوند و با سیم آرماتوربندی به‌صورت محکم بسته شوند تا هنگام بتن‌ریزی تغییر مکان ندهند.
• در حالت بهینه، بهتر است خاموت‌ها عمود بر ترک گذاشته شوند، اما از آنجایی که نمی‌توان از جهت وارد شدن نیروی زلزله خبردار شد، آن را به صورت مستقیم قرار می‌دهند.
• پوشش بتنی (کاور) مناسب در اطراف خاموت‌ها (حدود ۲٫۵ تا ۵ سانتی‌متر بسته به محل اجرا) رعایت شود تا از خوردگی میلگرد جلوگیری گردد.
• در نواحی دارای زلزله‌خیزی بالا، استفاده از خاموت‌گذاری ویژه با فواصل کمتر (حدود ۸ تا ۱۰ سانتی‌متر) الزامی است.
• در هنگام برش و خم‌کاری میلگرد خاموت، باید از دستگاه‌های استاندارد استفاده شود تا از ایجاد ترک در میلگرد جلوگیری شود.

جمع‌بندی

خاموت‌ها از اجزای اساسی در آرماتوربندی سازه‌های بتنی هستند که نقش تعیین‌کننده‌ای در ایمنی، دوام و شکل‌پذیری اعضای سازه دارند. شناخت دقیق انواع خاموت و اجرای صحیح آن، نه‌تنها از بروز آسیب‌های برشی و پیچشی جلوگیری می‌کند، بلکه عملکرد کلی سازه را در برابر نیروهای جانبی همچون زلزله به‌طور چشمگیری بهبود می‌بخشد.

توجه به جزئیات اجرایی، انتخاب درست نوع خاموت و رعایت ضوابط آیین‌نامه‌ای، از مهم‌ترین عواملی است که کیفیت و پایداری نهایی سازه را تضمین می‌کند.

در انتهای این مقاله امیدواریم اطلاعات خوبی درباره خاموت بندی و ضوابط آن کسب کرده باشید. در صورتی که در این مورد سوالی دارید می‌توانید آن را در بخش دیدگاه با ما به اشتراک بگذارید.

مسیر پیشنهادی مطالعه مقالات آکادمی عمران

مشاهده مسیر یادگیری