سنگدانه بتن | بررسی دانه بندی بتن و انواع آن‌ با فیلم

سنگدانه ها در بتن جزء پرمصرف‌ترین مصالح هستند، به طوری که حدود سه چهارم مخلوط بتن‌ شامل سنگدانه‌‌ها است. هر نوع سنگدانه‌‌ای خصوصیات خاص خودش را دارد که در این مقاله به طور کامل در مورد آن‌ها توضیح خواهیم داد. با خواندن این مقاله از آکادمی عمران در رابطه با استاندارد دانه بندی مصالح بتن و مشخصات سنگدانه همراه با فیلم آشنا خواهید شد.

فیلم بررسی سنگدانه بتن 

پیش از خواندن ادامه مطلب، با مشاهده فیلم زیر دید بهتری نسبت به سنگدانه بتن پیدا کنید.

سنگدانه بتن چیست؟

همانطور که در مقاله بتن گفتیم، سنگدانه‌های موجود در بتن به طور کلی 60 تا 80 درصد حجم آن را تشکیل می‌دهند. این مواد روی خواص بتن، نسبت‌های اختلاط و مقرون به صرفه بودن آن تأثیر زیادی دارند.

اگر در مورد نسبت‌های اختلاط مایلید بیشتر بدانید، مقاله ” طرح اختلاط بتن ” را مطالعه کنید.

سنگدانه‌های طبیعی بتن، مخلوطی از سنگ‌ها و مواد معدنی هستند.

منظور از ماده معدنی، جسمی جامد است که به صورت طبیعی یافت شده و ساختمان داخلی منظمی دارد. همچنین میزان دامنه تغییرات آن در ترکیبات شیمیایی نیز کم است.

اکثر درشت دانه ها از سنگ‌ و اکثر ریزدانه ها از مواد معدنی تشکیل شده‌اند.

سنگدانه‌ها به 2 روش تولید می‌شوند:

• طبیعی

سنگدانه‌های طبیعی حاصل از فرسایش سنگ‌ها و تغییرات ناشی از آب و هوا هستند که در طی این فرآیند ذرات سنگ، شن، ماسه، لای و رس تولید می‌شوند.

• مصنوعی

سنگدانه‌های مصنوعی حاصل از شکستن بتن‌های قدیمی و بتن‌های ضایع شده هستند.

بتن‌های ساخته شده با این سنگدانه‌ها (روش مصنوعی) حداقل سه چهارم مقاومت فشاری، دو سوم مدول الاستیسیته و همچنین کارایی و دوام خوبی در مقایسه با بتن‌های تهیه شده از دانه‌های معمولی دارند.

از طریق خرد کردن سنگ‌های مادر نیز می‌توان به روش مصنوعی، سنگدانه به دست آورد.

استفاده از دانه‌های شکسته برای بتن مناسب است یا سنگ رودخانه‌ای؟!

استفاده از دانه‌های شکسته به دلیل گوشه‌های تیز، بسیار مناسب است اما نسبت به سنگ‌های رودخانه‌ای هزینه بیشتری دارند. این سنگدانه‌ها سبب کاهش کارایی بتن‌ می‌شوند.

برای آشنایی بیشتر با کارایی تمام نکات آن، مقاله ” کارایی بتن ” را بخوانید.

خواص سنگدانه در بتن

به طور کلی خواص سنگدانه‌ها شامل موارد زیر است:

1. مقاومت در برابر سایش و سر خوردن

سنگدانه‌های مورد استفاده در بتنی که تحت تأثیر سایش است، باید در برابر سایش مقاوم باشند.

برای تعیین میزان مقاومت سایشی سنگدانه‌ها از آزمایشی به نام آزمایش سایش لوس آنجلس استفاده می‌شود.

در حالت کلی برای اینکه سنگدانه‌ها در برابر سر خوردن مقاومت خوبی نشان دهند، باید میزان دانه‌های سیلیسی مصالح سنگی ریز حداقل 25 درصد باشد.

طوفان تخفیفی آکادمی عمران تو راهه

مشاهده جزئیات

2. مقاومت در برابر یخ‌ زدن و آب شدن

در ادامه خصوصیات سنگدانه بتن به مقاومت در برابر یخ زدن و آب شدن می‌رسیم.

از مهم‌ترین خواص بتن زمانی که در معرض هوا قرار دارد، مقاومت در برابر یخ زدن و آب شدن یخ در بین دانه‌ها است.

این امر به عوامل متعددی بستگی دارد که برخی از آن‌ها عبارتند از:

• تخلخل
• جذب آب
• نفوذپذیری
• ساختمان حفره دانه‌ها

برای مثال یک سنگدانه ممکن است به حدی آب جذب کند که نتواند انبساط آب را در اثر یخ زدن تحمل کند. اگر همین دانه در نزدیکی سطح بتن باشد، با یخ زدن آب، سبب بیرون آمدن یا پوسته شدن ملات روی دانه شود.

انواع سنگدانه ها در بتن

سنگدانه های بتن از نظر اندازه، شکل ظاهری، جذب آب دانه و رطوبت سطحی دسته بندی می‌شوند.

• سنگدانه ها از نظر شکل ظاهری

از نظر شکل ظاهری سنگدانه های بتن شامل موارد زیر است:

• دانه‌های گرد

به دلیل فرسایش در طبیعت شکل‌ آن‌ها به صورت گرد و سطح صاف است.

• دانه‌های نامنظم

این دانه‌ها به طور معمول سطح صاف و صیقلی داشته اما ظاهر آن‌ها کاملاً گرد نیست.

• دانه‌های گوشه دار

این سنگدانه‌ها سطحی صاف نداشته و همچنین شکل هندسی آن‌ها نیز مشخص نبوده و در اکثر موارد گوشه‌های تیزی دارند.

به دلیل امکان درگیر شدن بیشتر دانه‌ها، میزان مقاومت نهایی دانه‌های گوشه دار بیشتر است.

استفاده از دانه‌های گرد گوشه نسبت به دانه‌های شکسته شده سبب افزایش کارایی مخلوط بتن‌ می‌شود.

• دانه‌های پولکی

مقاومت این دانه‌ها نسبت به 2 بعد دیگری که دارند، کم است.

• دانه‌های سوزنی

این دانه‌ها، طولشان بیشتر از 3 برابر عرضشان یا ضخامتشان است.

به طور معمول در بتن ریزی از دانه‌های نامنظم، گرد و گوشه‌دار استفاده می‌کنند. توجه داشته باشید که استفاده از دانه‌های سوزنی و پولکی برای بتن‌ مناسب نیست.شاید برایتان سوال پیش بیاید که چرا استفاده از دانه‌های پولکی و سوزنی مجاز نیست؟

چون در این دانه‌ها، تنش به صورت متمرکز وارده شده و سبب شکسته شدن آن‌ها از وسط می‎‌شود، پس می‌توان گفت دارای مقاومت کمی هستند و همین امر سبب کاهش مقاومت بتن نیز می‌شود.

یکی دیگر از دلایل عدم استفاده از آن‌ها، داشتن سطح مخصوص بالا است که منجر به کاهش کارایی بتن می‌شود.

به خاطر علل گفته شده، آیین‌نامه میزان مصرف این سنگدانه‌ها را به 10 تا 15 درصد وزن کل سنگدانه ها در بتن محدود کرده است:

ضریب پولکی = وزن دانه‌های پولکی تقسیم بر وزن کل دانه‌ها

ضریب پولکی به دست آمده باید کوچکتر از 10 تا 15 درصد باشد.

• سنگدانه ها از نظر اندازه

به طور معمول از سنگدانه‌هایی در بتن‌ استفاده می‌شود که دارای اندازه‌هایی حداکثر بین 10 تا 50 میلی‌متر و به طور متوسط 20 میلی‌متر باشند.

حد فاصل دانه بندی ریز و درشت را الک 4.75 میلی‌متری یا نمره 4  استاندارد ASTM مشخص می‌کند.

سنگدانه‌ها به طور کلی از نظر اندازه دو دسته هستند:

• درشت دانه

در درشت دانه‌ها (سنگدانه هایی که روی الک نمره 200 باقی می‌مانند) خواهیم داشت:

• شن

شن به سنگدانه هایی گویند که روی الک نمره 4 باقی می‌مانند و اندازه آن‌ها بزرگتر از 4.75 میلی‌متر است.

• ماسه

سنگدانه‌هایی هستند که اندازه آن‌ها کوچکتر از 4.75 میلی‌متر است و از الک نمره 4 رد شده و روی الک نمره 200 باقی می‌مانند.

• ریزدانه

سنگدانه‌های عبوری از الک نمره 200 هستند که اندازه آن‌ها کمتر از 0.075 میلی‌متر است.

مواد بین 0.02 تا 0.06 میلی‌متر به لای و سیلت و مواد ریزتر جزء رس هستند.

طبق مبحث نهم نیز می‌توان گفت:

سنگدانه‌هایی که از 4.75 میلی‌متر بزرگتر هستند، شن و سنگدانه‌های کوچک‌تر از آن را ماسه گویند.

حداکثر اندازه سنگدانه در بتن

استفاده از دانه‌های درشت سبب افزایش مقاومت و استحکام بتن می‌شود. اما از نظر اجرایی اندازه سنگدانه‌ها محدودیت دارد.

بنابر مبحث نهم مقررات ملی ساختمان، بزرگترین اندازه اسمی سنگدانه ، عبارت است از اندازه کوچکترین الکی که حداکثر 10 درصد وزنی سنگدانه روی آن باقی بماند.

بزرگترین اندازه سنگدانه در بتن‌ها نباید از هیچ‌کدام از مقادیر زیر بیشتر باشد:

• یک پنجم کوچک‌ترین بعد داخلی قالب بتن‌
• یک سوم ضخامت دال
• سه چهارم کوچک‌ترین فاصله آزاد بین آرماتورها
• سه چهارم پوشش بتن‌ روی میلگردها
• 38 میلی‌متر در بتن‌ آرمه (بتن مسلح)
• 63 میلی‌متر در بتن‌ حجیم غیرمسلح

برای اطلاعات بیشتر در مورد بتن مسلح و تمام نکات آن به مقاله ” بتن مسلح ” مراجعه کنید.

• سنگدانه ها در بتن بر اساس رطوبت سطحی و جذب آب دانه‌ها

• دانه‌های کاملا خشک

دانه‌هایی هستند که در کوره 100 تا 110 درجه سانتی‌گراد حرارت دیده‌اند. در این دانه‌ها سطح خارجی، خلل و فرج داخلی‌شان کاملاً خشک است.

• دانه‌های خشک

دانه‌هایی هستند که در برخی از حفره‌های داخلی‌شان آب دیده می‌شود، ولی سطح خارجی آن‌ها به طور کامل خشک است.

• دانه‌های اشباع با سطح خشک(SDD)

این نوع از دانه‌ها، تمامی حفره‌ها، خلل‌ و فرج‌هایشان از آب پر شده، اما سطح دانه خشک است.

اگر این دانه‌ها را برای یک روز (24 ساعت) در داخل آب نگه داشته و سپس از آب بیرون آورند و سطح‌شان را با دستمالی خشک و ضخیم به طور کامل خشک کنند، این دانه‌ها اشباع با سطح خشک می‌شوند.

• دانه‌های مرطوب

دانه‌هایی هستند که خلل و فرج آن‌ها با آب اشباع شده و سطح خارجی‌شان نیز خیس است.

در طرح اختلاط بتن سنگدانه‌ها را از نوع اشباع با سطح خشک در نظر می‌گیرند. اما اگر از سنگدانه‌های مرطوب استفاده شود، میزان آب را کاهش و در صورت استفاده از دانه‌های خشک یا کاملاً خشک باید میزان آب را افزایش داد.

سنگدانه‌های مصرفی در انواع بتن

1. بتن معمولی

در بتن‌های معمولی از سنگدانه‌های زیر به طور معمول استفاده می‌شود:

• ماسه
• شن
• سنگ شکسته
• روباره آهن گدازی خنک شده در هوا

2. سنگدانه بتن سبک

در حالت کلی سنگدانه‌های سبک مصرفی در مخلوط بتنی طبق مبحث نهم به 2 صورت تهیه می‌شوند:

1) سنگدانه‌ها در مخلوط بتنی را از موارد زیر می‌توان به دست آورد:

• سرباره کوره آهنگدازی
• خاک رس
• دیاتومه
• خاکستر بادی
• شیل
• سنگ لوح

2) سنگدانه های بتن حاصل از فرآوری مواد طبیعی مانند موارد زیر نیز در بتن سازه‌ای و غیرسازه‌ای می‌توان استفاده کرد:

• پومیس
• اسکوریا
• توف
• سنگدانه‌های سبک

برای مطالعه بیشتر در مورد بتن سبک به مقاله ” بتن سبک “ سر بزنید.

3. سنگدانه بتن‌ عایق‌بندی

برای تولید این نوع از بتن‌ها عمدتاً از سنگدانه‌های زیر استفاده می‌شود:

• پومیس
• اسکوریا
• پرلیت
• ورمیکولیت
• دیاتومیت

4. سنگدانه بتن سنگین

جهت تولید بتن سنگین، عمدتاً موارد زیر کاربرد دارند:

• باریت
• لیمونیت
• ایلمنیت
• هماتیت
• آهن
• تکه‌های فولادی

برای اینکه در مورد بتن سنگین و تمام نکات و ویژگی‌های آن بیشتر بدانید به مقاله ” بتن سنگین “ مراجعه کنید.

نقش سنگدانه در بتن

سنگدانه ها در بتن نقش اسکلت آن را دارند و میزان مقاومت آن به سنگدانه‌ها وابسته است. برای مثال، پایداری و دوام آن به میزان زیادی تحت تأثیر این مصالح است.

به طور کلی سنگدانه های مصرفی در بتن دارای وظایف دیگری نیز هستند:

• نقش باربری
• افزایش مقاومت بتن
• دوام و پایداری مخلوط بتنی
• کاهش میزان سیمان مورد استفاده
• کاهش هزینه نهایی بتن

بهترین سنگدانه در بتن

شاید برایتان سوالاتی مانند ” بهترین سنگدانه در بتن کدام است؟ و سنگدانه مناسب بتن کدام نوع است؟” پیش بیاید.

جواب این سوال بستگی به عوامل مختلفی دارد، ولیکن ما برای راهنمایی بهتر، برایتان از لحاظ مختلفی این سنگدانه‌ها را مقایسه کرده‌ایم:

• مقایسه از نظر مصرف سیمان

هر چه سطح مخصوص سنگدانه‌ها کمتر باشد، میزان مصرف سیمان نیز کمتر است.

مقایسه سطح مخصوص سنگدانه‌ها به شرح زیر است:

سنگدانه‌های گرد < سنگدانه‌های نامنظم < سنگدانه‌های گوشه دار

• مقایسه از نظر مقاومت نهایی بتن

هر چه میزان اصطکاک بین سنگدانه‌ها بیشتر باشد، مقاومت بیشتر خواهد بود.

مقایسه میزان اصطکاک سنگدانه‌ها به شرح زیر است:

سنگدانه‌های گرد < سنگدانه‌های نامنظم < سنگدانه‌های گوشه دار

نسبت سطح جانبی(خارجی) به حجم سنگدانه در بتن را سطح مخصوص گویند. هرچقدر سطح مخصوص سنگدانه بیشتر باشد میزان جذب آب نیز بیشتر بوده و کارایی مخلوط بتنی کم است.

سنگدانه های مناسب بتن کدام است؟

مصالح سنگی باید خصوصیات زیر را داشته باشند:

• تمیز
• سخت
• مقاوم
• دانه‌های بادوام
• عاری از مواد شیمیایی، پوشش‌های رس و مصالح ریز در مقادیری که بر هیدراسیون و چسبندگی خمیر سیمان مؤثر است.

سنگدانه های نامناسب برای بتن کدام است؟

• ترد
• شکننده
• متورق

استفاده از سنگدانه‌هایی که دارای مقدار زیادی شیل یا سنگ‌های رسی، مصالح نرم و متخلخل و برخی از انواع چرت‌ها هستند، خودداری شود.

چون این دانه‌ها در برابر آب و هوا مقاومت پایینی داشته و می‌توانند سبب خرابی سطح مخلوط بتنی شوند.

استاندارد دانه بندی مصالح بتن

دانه بندی بتن به زبان ساده به معنای نحوه توزیع وزنی سنگدانه‌ها از نظر ابعاد است.

در ساخت مخلوط بتنی با کیفیت بالا باید فاصله میان مصالح درشت‌دانه و ریزدانه مناسب باشد.

شاید عبارت منحنی دانه بندی سنگدانه بتن به گوشتان خورده باشد، منحنی دانه بندی یک منحنی است که نحوه توزیع دانه‌ها را از نظر ابعاد مشخص می‌کند.

جهت تنظیم منحنی دانه بندی ابتدا شن و ماسه را از الک‌های استاندارد عبور می‌دهند.

الک‌های مورد استفاده برای ریزدانه‌ها شامل الک‌های شماره 4، 8، 16، 30، 50 و 100 است.

الک‌های مورداستفاده برای درشت‌دانه‌ها شامل الک‌های یک و یک دوم، سه چهارم، سه هشتم است.

الک نمره 4 با بعد 4.75 میلی‌متر مرز تشخیص شن و ماسه است.

نام‌گذاری الک‌های کوچک‌تر از شماره 4 به این صورت است که تعداد روزنه‌های موجود در یک اینچ مربع الک را شماره الک گویند.

برای ساخت بتنی باکیفیت باید فاصله بین مواد درشت دانه و ریز دانه مناسب باشد.

منحنی دانه بندی سنگدانه بتن

مراحل تعیین منحنی دانه بندی بدین شرح است:

1. دانه‌ها را وزن کرده و از الک‌های استاندارد عبور می‌دهند.
2. وزن دانه‌های مانده برروی هر الک را اندازه‌گیری کرده و درصدشان را نسبت به وزن کل محاسبه می‌کنند.
3. مجموع درصد مانده برروی الک مدنظر و الک‌های بالاتر را از 100 کم کرده تا درصد رد شده از الک به دست آید.
4. بر اساس اندازه الک و درصد رد شده دانه‌ها از الک، منحنی را رسم می‌کنند.

منحنی دانه بندی معمولا به صورت نیمه لگاریتمی رسم می‌شود.

انواع منحنی دانه بندی بتن

منحنی دانه بندی خود دو نوع است:

پیوسته

زمانی نوع دانه بندی پیوسته است که دو شرط زیر را داشته باشد:

1. در صورتی که تمام ابعاد سنگدانه موجود باشد.
2. برخی از سنگدانه‌ها نسبت به سایر ابعاد به میزان چشمگیری بیشتر یا کمتر نباشد.

منحنی شماره 4 در شکل زیر یک نوع دانه بندی پیوسته است.

گسسته

در صورتی که یکی از شرایط بالا برقرار نباشد، منحنی دانه بندی بتن از نوع گسسته است.

یا به عبارتی می‌توان گفت یک یا چند گروه از دانه‌ها در منحنی دانه بندی وجود نداشته باشد. در این حالت منحنی دانه بندی در محدوده الک موردنظر به صورت یک خط افقی است.

در این حالت مقدار برخی دانه‌ها خیلی بیشتر یا خیلی کمتر از مقدار سایر است. منحنی دانه بندی در برخی از نواحی شیب‌های زیاد و در برخی قسمت‌ها دارای شیب کم است.

پیشنهاد می‌شود برای دانه بندی بتن از نوع پیوسته استفاده شود، اما دلایل آن چیست؟

• فضای خالی میان سنگدانه‌ها به کمترین میزان ممکن می‌رسد و در نتیجه تراکم بیشتر شده و همچنین سیمان کمتری استفاده می‌شود.
• بتن به دست آمده توپرتر و متراکم‌تر شده و مقاومت آن افزایش می‌یابد.

مدول نرمی سنگدانه بتن

مدول نرمب سنگدانه‌ها به معنای مجموع درصدهای باقی مانده بر روی الک‌های استاندارد تقسیم بر صد است.

مدول نرمی بین 0 تا 9 متغیر است، اما در بیشتر حالات عددی بین 2.3 تا 3 بوده و افزایش این عدد نمایانگر درشتی دانه‌ها است.

آگاهی از مدول نرمی به این دلیل مفید است که تغییرات جزئی در اندازه دانه‌ها را که ممکن است در کارایی بتن تازه مؤثر باشند را نشان می‌دهد.

دانه بندی سنگدانه بتن در مصالح ماسه‌ای و شنی

دانه بندی سنگدانه‌ها حتی برای ماسه و شن متفاوت است، که به توضیح هر کدام از این موارد می‌پردازیم.

• دانه بندی مصالح ماسه‌ای

مهم‌ترین حسن استفاده از ماسه در بتن، برای استفاده آب کمتر است، که در نتیجه بتن، روانی و کارایی بیشتری خواهد داشت.

برای بتن‌هایی که در نمای صاف استفاده می‌شوند، باید میزان ماسه مورد استفاده بیشتر باشد.

• دانه بندی مصالح شنی

هر چه در مخلوط بتنی درشت دانه‌ها بیشتر باشد، میزان مقاومت آن نیز بیشتر است.

حداکثر بعد دانه‌های شنی به شرح زیر است که باید بین 3 عدد زیر، کوچکترین انتخاب شود:

• کوچک‌تر از یک پنجم حداقل بعد قالب
• کوچک‌تر از سه چهارم فاصله آزاد بین میلگردها
• کوچک‌تر از یک دوم ضخامت دال‌های سقفی

چگالی سنگدانه‌ها

چگالی سنگدانه‌ها خود شامل دو نوع ظاهری و حجمی است.

در چگالی ظاهری نسبت جرم سنگدانه‌های خشک شده به جرم آب هم حجم آن حساب می‌شود.

بیشتر سنگدانه‌های طبیعی چگالی ظاهری‌شان بین 2.6 تا 2.7 است.

منظور از چگالی حجمی، نحوه متراکم شدن دانه‌ها کنار هم در یک ظرف بوده که به توزیع ذرات و شکل آن‌ها وابسته است.

چگالی حجمی را می‌توان از طریق تقسیم جرم سنگدانه‌ها بر حجم ظرف به دست آورد.

تأثیر ناخالصی‌ها بر سنگدانه بتن

برخی از ناخالصی ها در سنگدانه ها، برای مخلوط بتنی مضر هستند. این موارد عبارتند از:

• مواد آلی

در واکنش‌های شیمیایی سیمان اثری مخرب داشته و پس از پوسیده شدن سبب ایجاد فضایی خالی در بتن می‌شود.

با شستن سنگدانه‌ها، می‌توان آن‌ها را از مواد آلی به راحتی جدا کرد.

• رس و ذرات بسیار ریز

این مواد دور سنگدانه را فرا گرفته و سبب کاهش چسندگی خمیر سیمان و سنگدانه‌ها شده و همچنین سبب افزایش آب مصرفی نیز می‌شود.

• ناخالصی‌های نمکی

وجود نمک سبب کاهش مقاومت بتن می‌شود و باعث خوردگی آرماتورها در بتن مسلح یا بتن آرمه نیز می‌گردد.

همچنین نمک به صورت ذرات سفید روی سطح بتن ظاهر می‌شود.

مصالح مضر دیگری هم وجود دارد که در جدول توضیح داده‌ایم:

(اگر به وسیله گوشی موبایل این مقاله را می‌خوانید برای نمایش بهتر جدول گوشی را بچرخانید.)

شاید برایتان سوال پیش بیاید که مقدار مجاز ناخالصی‌ها در سنگدانه های بتن چقدر است؟

برای ریزدانه‌ها به شرح زیر است: (روش آزمایش موارد جدول زیر بر اساس مندرجات آیین‌نامه بتن ایران خواهد بود)

برای درشت دانه‌ها نیز بدین ترتیب است: (روش آزمایش براساس مندرجات آیین نامه بتن‌ ایران خواهد بود.)

انواع آزمایش سنگدانه های بتن

آزمایش‌های مختلفی برای سنگدانه های بتن وجود دارد که برایتان به صورت جدول زیر خلاصه کرده‌ایم:

کاربرد سنگدانه

سنگدانه ها تنها در تکنولوژی بتن‌ (ساخت بتن‌) استفاده نشده و بلکه در امور مختلفی دیگری نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

برای آشنایی بیشتر با تکنولوژی بتن و یادگیری تمام نکات آن، به مقاله ” تکنولوژی بتن ” مراجعه کنید.

از مهم‌ترین موارد کاربرد سنگدانه ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• راهسازی
• روسازی (آسفالتی و بتنی)
• زیرسازی
• راه آهن
• سد
• خط لوله و غیره

برای اینکه به تمام نکات اجرای ساختمان مسلط شوید توصیه می‌کنیم حتما به دوره اجرای ساختمان سر بزنید.

مسیر پیشنهادی مطالعه مقالات آکادمی عمران

مشاهده مسیر یادگیری