لایحه ضرر و زیان چیست؟ نحوه محاسبه و تنظیم + فایل نمونه

آیا تا به حال درگیر چالش افزایش قیمت‌ها در پروژه‌های عمرانی شده‌اید؟ وقتی قرارداد شما شامل بند تعدیل نباشد، چگونه می‌توانید خسارت‌های ناشی از تورم و افزایش هزینه‌ها را جبران کنید؟ آیا می‌دانید لایحه ضرر و زیان چیست؟ ما در این مقاله، قصد داریم به شما نشان دهیم که چگونه با تهیه لایحه ضرر و زیان می‌توانید حقوق خود را به عنوان یک پیمانکار به طور کامل مطالبه کنید. پس همراه آکادمی عمران باشید تا با مفاهیم کلیدی مانند تبصره 80 قانون بودجه و نحوه نوشتن و تهیه لایحه ضرر و زیان آشنا شده و یک نمونه لایحه ضرر و زیان پیمانکار را مشاهده کنید.

محاسبه ضرر و زیان پیمانکار

در قراردادهای پیمانکاری، به ویژه پروژه‌های عمرانی بزرگ و طولانی‌مدت، نوسانات بازار و افزایش هزینه‌ها می‌تواند چالش‌های جدی برای پیمانکاران ایجاد کند. برای مقابله با این نوسانات، معمولا مکانیزم‌هایی مانند تعدیل و تعدیل ارزی در قراردادها پیش‌بینی می‌شود.

مکانیزم تعدیل به پیمانکار امکان می‌دهد تا در صورت افزایش هزینه‌های مصالح، دستمزدها و سایر عوامل مؤثر بر قیمت تمام‌شده پروژه، مبلغ قرارداد را تعدیل کند. اما این شرط منوط به وجود بند “ه‍” ماده 29 شرایط خصوصی پیمان مربوط به تعدیل در قراردادهای پیمانکاری است.

علاوه بر این، در صورتی که بخشی از هزینه‌های پروژه به ارز خارجی باشد، مکانیزم تعدیل نرخ ارز به پیمانکار اجازه می‌دهد تا تغییرات نرخ ارز را در محاسبات خود لحاظ کند. اما اگر هیچ‌کدام از این مکانیزم‌ها در قرارداد وجود نداشته باشد، چه باید کرد؟

در شرایطی که قرارداد فاقد بندهای تعدیل و تعدیل ارزی باشد و پیمانکار با افزایش قابل توجه هزینه‌ها مواجه شود، می‌تواند با تهیه و تنظیم لایحه ضرر و زیان، ادعای خود را مبنی بر متحمل شدن خسارت مطرح کند.

لایحه ضرر و زیان چیست؟

در صورتی که قرارداد پیمان، مکانیزم مشخصی برای جبران این افزایش هزینه‌ها نداشته باشد، پیمانکار می‌تواند با تهیه و تنظیم لایحه ضرر و زیان، ادعای خود مبنی بر متحمل شدن خسارت را به صورت رسمی به کارفرما اعلام کند. این لایحه در واقع یک گزارش جامع است که در آن پیمانکار، با ارائه مدارک و مستندات، دلایل افزایش هزینه‌ها و میزان خسارت وارده را تشریح می‌کند.

هدف اصلی از تهیه لایحه ضرر و زیان، احقاق حقوق پیمانکار و جبران خساراتی است که به دلیل عوامل خارج از کنترل او به وجود آمده‌اند. با ارائه این لایحه، پیمانکار می‌تواند از کارفرما درخواست پرداخت مبلغ خسارت کند.

توصیه می‌کنیم فیلم زیر در خصوص لایحه ضرر و زیان را مشاهده کنید. این فیلم تنها بخش کوتاهی از دوره دفتر فنی آکادمی عمران است که در آن به جزئیات دفتر فنی از صورت وضعیت نویسی تا تنظیم لایحه تاخیرات و ضرر و زیان پرداخته‌ایم.

شرایط تشکیل لایحه ضرر و زیان

به‌طور کلی، لایحه ضرر و زیان معمولا باید سه شرط زیر را داشته باشد تا مورد قبول کارفرما قرار گیرد:

• از قبل قابل پیش‌بینی نبوده باشد. به عبارت دیگر، پیمانکار باید ثابت کند که این رویداد غیرمنتظره بوده و در زمان انعقاد قرارداد، امکان پیش‌بینی آن وجود نداشته است.
• برای جبرانش در قرارداد، تعدیل در نظر گرفته نشده باشد. به عنوان مثال، اگر قرارداد شامل بند تعدیل باشد، پیمانکار نمی‌تواند برای همان موضوع، لایحه ضرر و زیان مربوط به افزایش قیمت‌ها و تورم نیز تنظیم کند.
• پیمانکار دلیل توجیهی برای اثبات خسارت خود ارائه کند. این دلیل باید به گونه‌ای باشد که کارفرما و مهندس مشاور آن را قابل قبول بدانند.

دقت داشته باشید که برای قراردادهایی که به آن‌ها تعدیل یا تعدیل ارزی تعلق می‌گیرد هم می‌توان لایحه ضرر و زیان تهیه کرد، اما معمولا کارفرماها و مهندسین مشاور آن را خیلی سخت می‌پذیرند.

معمولا این لایحه برای دو بخش مدت اولیه پیمان و مدت تاخیرات مجاز تهیه و تنظیم می‌شود و در تاخیرات غیر مجاز، پیمانکار نمی‌توند ادعایی از این بابت داشته باشد. برای درک بیشتر در ادامه مدت مجاز و غیرمجاز را شرح خواهیم داد.

بیش از 30 ساعت آموزش حرفه‌ای ولی رایگان دفتر‌فنی و ساختمان‌سازی

مشاهده مینی دوره

تاثیر مدت مجاز و غیرمجاز بر لایحه ضرر و زیان

در اجرای پروژه‌های عمرانی، یکی از عوامل تأثیرگذار بر لایحه ضرر و زیان، مدت زمان اجرای پروژه است. به‌طور کلی، هر پروژه دارای یک مدت اولیه پیمان است که در قرارداد مشخص می‌شود. اما در طول اجرای پروژه، ممکن است اتفاقاتی رخ دهد که باعث طولانی‌تر شدن مدت زمان پروژه شود. این تاخیرات به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

تاخیرات مجاز: این نوع تاخیرات، به دلیل عواملی رخ می‌دهد که خارج از کنترل پیمانکار بوده و معمولاً در قرارداد پیش‌بینی شده است. به عنوان مثال، وقوع حوادث طبیعی، تغییرات در طرح اولیه پروژه یا تاخیر در تامین مصالح توسط کارفرما می‌توانند منجر به تاخیرات مجاز شوند. در صورت وقوع تاخیرات مجاز، پیمانکار می‌تواند درخواست تمدید مدت قرارداد را نماید و معمولاً می‌تواند خسارات ناشی از این تاخیرات را در لایحه ضرر و زیان خود لحاظ کند.

تاخیرات غیرمجاز: این نوع تاخیرات، به دلیل قصور یا کوتاهی پیمانکار رخ می‌دهد. به عنوان مثال، عدم برنامه‌ریزی مناسب، کمبود نیروی کار یا استفاده از تجهیزات نامناسب می‌تواند منجر به تاخیرات غیرمجاز شود. در این حالت، پیمانکار نمی‌تواند برای خسارات ناشی از این تاخیرات، لایحه ضرر و زیان ارائه دهد.

جهت کسب اطلاعات بیشتر در مورد تاخیرات مجاز و غیر مجاز حتما مقاله بخشنامه تاخیرات مجاز پیمانکار را مطالعه کنید.

بخشنامه لایحه ضرر و زیان

در ایران، یکی از مهم‌ترین مراجع قانونی که در زمینه لایحه ضرر و زیان به آن استناد می‌شود، تبصره 80 قانون بودجه سال 1356 است. این تبصره که در سال 1358 اصلاح شد، یکی از مهم‌ترین تکیه‌گاه‌های قانونی برای پیمانکارانی است که قصد دارند لایحه ضرر و زیان خود را به اثبات برسانند. این تبصره، با تشکیل شورای عالی فنی و واگذاری وظایف مشخص به این شورا، چارچوبی قانونی برای بررسی و تصویب ادعاهای پیمانکاران ایجاد کرده است.

بخشنامه لایحه ضرر و زیان و تبصره 80 را از طریق لینک زیر دریافت کنید.

تبصره 80 لایحه ضرر و زیان

در تبصره 80 که به بخشنامه لایحه ضرر و زیان نیز معروف است، شرح وظایف شورای عالی فنی عبارت‌اند از:

• تعیین قیمت‌های پایه: شورای عالی فنی وظیفه دارد تا قیمت‌های پایه برای انواع مختلف کارهای ساختمانی و عمرانی را تعیین کند. این قیمت‌ها به عنوان مبنایی برای محاسبه هزینه‌های پروژه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• بررسی و تصویب قیمت‌های خاص: در مواردی که قیمت‌های پایه قابل اعمال نباشد (مانند اقلام ستاره دار و کار جدید)، شورای عالی فنی وظیفه دارد تا قیمت‌های مناسب را تعیین کند.
• تجدید نظر در نرخ پیمان‌ها: یکی از مهم‌ترین وظایف شورای عالی فنی، بررسی و تصویب درخواست‌های پیمانکاران برای تجدید نظر در نرخ پیمان‌ها است. این امر به ویژه زمانی اهمیت پیدا می‌کند که پیمانکار ادعا کند به دلیل افزایش هزینه‌ها یا وقوع رویدادهای غیرمترقبه، متحمل خسارت شده است.

هنگامی که پیمانکار لایحه ضرر و زیان خود را ارائه می‌دهد، در واقع از شورای عالی فنی درخواست می‌کند تا به ادعای او مبنی بر افزایش هزینه‌ها و متحمل شدن خسارت، رسیدگی کند. شورای عالی فنی با بررسی مدارک و مستندات ارائه شده توسط پیمانکار و تطبیق آن با ضوابط و مقررات موجود، به این درخواست پاسخ می‌دهد.

مراحل بررسی لایحه ضرر و زیان در شورای عالی فنی

مطابق با تبصره 80، مراحل بررسی لایحه ضرر و زیان در شورای عالی فنی به‌شرح زیر است:

• تهیه و تنظیم لایحه: پیمانکار باید لایحه ضرر و زیان خود را به صورت دقیق و با ذکر دلایل و مستندات تهیه کند.
• ارائه لایحه به کارفرما: لایحه تهیه شده باید به کارفرما ارائه شود تا کارفرما نیز نظر خود را در مورد آن اعلام کند.
• ارسال لایحه به شورای عالی فنی: کارفرما پس از بررسی لایحه، آن را به همراه نظرات خود به شورای عالی فنی ارسال می‌کند.
• بررسی لایحه توسط شورای عالی فنی: شورای عالی فنی با تشکیل کمیته‌های تخصصی، به بررسی دقیق لایحه می‌پردازد.
• صدور رای: پس از بررسی‌های لازم، شورای عالی فنی رای خود را در مورد پذیرش یا رد لایحه صادر می‌کند.

شرایط و دلایل تنظیم لایحه ضرر و زیان

شرایطی که پیمانکار می‌تواند برای تنظیم لایحه ضرر و زیان به آن استناد کرده و از کارفرما خسارت خود را مطالبه کند، معمولا به دو دسته زیر تقسیم‌بندی می‌شوند:

1. شرایطی که به دلیل تغییرات در پروژه، پیمانکار متحمل خسارت می‌شود.
2. شرایطی که به دلیل طولانی شدن مدت پروژه، پیمانکار متحمل خسارت می‌شود.

شرایط ناشی از تغییرات در پروژه

پیمانکاران می توانند به تناسب شرایط، موارد زیر را در ادعای خود برای تنظیم و نوشتن لایحه ضرر و زیان مطرح کنند:

1- هزینه دوباره کاری ناشی از تغییرات

برای مثال اگر کارفرما مکان خاک برداری را اشتباه به پیمانکار اعلام کند و پیمانکار مجبور شود محل خاک برداری شده را، خاک‌ریزی کرده و در محل جدید دوباره عملیات خاک برداری را انجام دهد. معمولا این هزینه در قالب صورت وضعیت به پیمانکار پرداخت شده و نیازی به ارائه لایحه نیست.

2- تغییر فواصل حمل مصالح پروژه

برای مثال اگر فاصله حمل مصالح از معدن اولیه انتخابی تا کارگاه اجرایی 3 کیلومتر بوده اما اکنون، به دستور کارفرما، مصالح از معدنی که 300 کیلومتر با کارگاه فاصله دارد، تأمین شود. البته به فهرست بهای منضم به پیمان و سایر اسناد و مدارک پیمان بستگی دارد.

3- عدم تطابق جنس زمین با فرضیات اولیه

مثلا در ابتدا فرض شده باشد که 20 درصد از زمین را سنگ تشکیل داده است، اما در حین کندن زمین متوجه شویم 70 درصد زمین از سنگ تشکیل شده است. این مورد نیز در صورت مجلسی توافق شده و ملاک اعمال در صورت وضعیت‌ها است.

4- کاهش راندمان عملیات اجرایی ناشی از معارضین پروژه

برای مثال اگر در طول اجرای پروژه، با زمین کشاورزی مواجه شویم که کارفرما باید اقدام به خرید آن بکند تا ادامه پروژه میسر شود ولی اقدامی انجام نداده باشد. هزینه‌های بالاسری ناشی از تطویل مدت پیمان با ارائه لایحه قابل وصول است.

5- هزینه تامین منابع مالی ناشی از عدم پرداخت به موقع مطالبات پروژه

بدین معنا که کارفرما هزینه‌های پروژه را به موقع به پیمانکار پرداخت نکرده باشد. هزینه تاخیر در پرداخت با ارائه لایحه ضرر و زیان قابل وصول است.

شرایط ناشی از طولانی شدن مدت پروژه

مواردی که پیمانکاران برای نوشتن و تنظیم لایحه ضرر و زیان به دلیل طولانی شدن مدت اجرای کار (مدت تاخیرات مجاز) به آن‌ها استناد می‌کنند، عبارت‌اند از:

1- افزایش هزینه فعالیت‌های موضوع پروژه

برای مثال اگر در ابتدای قرارداد میلگرد کیلویی 5 هزار تومان بوده، اما در زمان اجرای کار، قیمت آن کیلویی 10 هزار تومان شده باشد.

2- افزایش هزینه‌های بالاسری پروژه

برای مثال با افزایش مدت پیمان، سرپرست کارگاه، مهندس دفتر فنی، حسابدار و غیره، مدت زمان بیشتری حقوق می‌گیرند که باعث افزایش هزینه‌های بالاسری می‌گردد.

3- افزایش هزینه تجهیز کارگاه پروژه

با افزایش مدت اولیه پیمان و ورود به مدت تاخیرات مجاز، هزینه‌های تجهیز و نگهداری کارگاه، مثل هزینه آب و برق و اجاره ابزار و وسایل مورد نیاز هم به تبع افزایش پیدا می‌کند.

4- هزینه تمدید بیمه نامه‌ها

با افزایش مدت اولیه پیمان، پیمانکار باید هزینه بیشتری برای تمدید بیمه نامه‌های خود بپردازد.

5- هزینه تمدید ضمانت نامه‌ها

با افزایش مدت اولیه پیمان، پیمانکار باید هزینه بیشتری برای تمدید ضمانت‌نامه‌های خود مثل ضمانت نامه انجام تعهدات بپردازد.

6- هزینه بیکاری ماشین آلات

با افزایش مدت اولیه پیمان و ورود به مدت تاخیرات مجاز، پیمانکار باید هزینه‌های بیکاری ماشین آلات یا اصطلاحا خواب ماشین آلات را بپردازد. در این شرایط اگر دیگر به ماشین آلات نیازی نداشته باشید، کارفرما به پیمانکار اطلاع می‌دهد که به نظارت نامه بزند تا ماشین آلات را از کارگاه خارج کند.

دقت داشته باشید در صورتی که به پیمان تعدیل تعلق گرفته باشد، در آنالیز ضریب بالاسری، هزینه تمدید بیمه و تمدید ضمانت‌نامه در نظر گرفته شده است و در این شرایط معمولا کارفرماها این لایحه را قبول نمی‌کنند.

دانلود نمونه لایحه ضرر و زیان

پیش از بررسی جزئیات تهیه لایحه ضرر و زیان می‌توانید یک نمونه لایحه ضرر و زیان پیمانکار PDF را از لینک زیر دانلود کنید.

نحوه نوشتن و تنظیم لایحه ضرر و زیان

تهیه لایحه ضرر و زیان یک فرایند دقیق و تخصصی است که نیازمند رعایت اصول و قواعد خاصی است. به طور کلی، یک لایحه ضرر و زیان از سه بخش اصلی تشکیل می‌شود:

روکش

این بخش شامل اطلاعات کلی قرارداد مانند نام کارفرما و پیمانکار، شماره قرارداد، تاریخ قرارداد، عنوان لایحه و تاریخ تنظیم لایحه است. روکش در واقع سربرگ لایحه محسوب می‌شود و باید به صورت دقیق تنظیم شود.

گزارش

بخش اصلی لایحه، گزارش است. در این بخش، پیمانکار باید به صورت دقیق و مستند، تمام خسارت‌های وارده به خود را شرح داده و دلایل آن را ارائه کند. گزارش باید شامل موارد زیر باشد:

• شرح مختصر پروژه از جمله معرفی پروژه، نوع پروژه، محل اجرا و مدت زمان اجرای آن
• شرح رویدادهای منجر به خسارت به طور دقیق و با ذکر تاریخ و زمان
• محاسبه دقیق خسارت و تمام هزینه‌های اضافی که پیمانکار به دلیل وقوع رویدادها متحمل شده است، به تفکیک و با ارائه مستندات
• درخواست پرداخت خسارت به صورت صریح از کارفرما

نمونه گزارش لایحه ضرر و زیانی که در لینک ذکر شده قرار دارد، می‌تواند به عنوان یک الگو برای تهیه لایحه شما مورد استفاده قرار گیرد. با این حال، بهتر است با توجه به شرایط خاص پروژه خود، لایحه را تنظیم کنید.

اسناد و مدارک

برای تهیه لایحه ضرر و زیان، ارائه اسناد و مدارک زیر ضروری است:

• نسخه کاملی از قرارداد منعقد شده بین کارفرما و پیمانکار
• تمامی صورت‌جلساتی که در طول اجرای پروژه تنظیم شده است، به ویژه صورت‌جلساتی با موضوع خسارت
• کلیه مکاتباتی که بین کارفرما و پیمانکار در رابطه با موضوع خسارت رد و بدل شده است.
• اسناد مالی مانند صورت وضعیت‌ها، رسیدهای پرداخت، فاکتورها و کلیه اسنادی که نشان‌دهنده هزینه‌های انجام شده توسط پیمانکار باشد.
• گزارش‌های کارشناسی از مهندسان مشاور یا کارشناسان خبره در زمینه‌های مختلف برای تأیید ادعاهای پیمانکار (در صورت نیاز)
• عکس‌ها و فیلم‌های گرفته شده از محل پروژه و خسارت‌های وارده به‌عنوان مدرک مستند

تهیه لایحه ضرر و زیان یک فرایند تخصصی است و نیازمند دانش و تجربه کافی در زمینه حقوقی و فنی است. بنابراین، توصیه می‌شود که پیمانکاران

برای تهیه این لایحه از آموزش لایحه ضرر و زیان آکادمی عمران استفاده کنند.

جمع بندی

لایحه ضرر و زیان، ابزاری است که پیمانکاران برای جبران خساراتی که در طول اجرای پروژه متحمل شده‌اند، از آن استفاده می‌کنند. این خسارات معمولاً ناشی از عواملی است که خارج از کنترل پیمانکار بوده و در قرارداد نیز برای جبران آن‌ها پیش‌بینی نشده است. برای اینکه یک لایحه ضرر و زیان قابل قبول باشد، باید شرایط خاصی را دارا بوده که در مقاله به آن اشاره شد. در مجموع برای تهیه یک لایحه قوی و موثر، پیمانکار باید به تمامی جوانب موضوع مسلط باشد و با ارائه مستندات کافی، ادعاهای خود را اثبات کند.

در انتهای این مقاله امیدواریم اطلاعات خوبی درباره تهیه و تنظیم لایحه ضرر و زیان کسب کرده باشید. در صورتی که در این مورد سوالی دارید می‌توانید آن را در بخش دیدگاه با ما به اشتراک بگذارید.

مسیر پیشنهادی مطالعه مقالات آکادمی عمران

مشاهده مسیر یادگیری