انواع پرت مصالح ساختمانی؛ درصد مجاز و راهکارهای کاهش پرت
هدررفت یا پرت مصالح ساختمانی، یکی از مهم‌ترین مسائل در پروژه‌های عمرانی است که می‌تواند تاثیر قابل توجهی بر هزینه‌های ساخت و ساز، زمان اجرای پروژه و پایداری محیط زیست داشته باشد. پرت مصالح در واقع به مصالح و تجهیزاتی گفته می‌شود که به دلایل مختلف مثل طراحی غیر اصولی، اجرای نامناسب یا ضعف در مدیریت پروژه، قابل استفاده نبوده یا به صورت ضایعات دور ریخته می‌شوند.
در این مقاله از آکادمی عمران، به بررسی مفاهیم پایه‌ای و اهمیت پرت مصالح، انواع و درصدهای مجاز آن، مسئولیت‌های مالی پرت مصالح بین کارفرما و پیمانکار و راهکارهای اجرایی برای کاهش این اتلاف می‌پردازیم. هدف ما ارائه یک نگاه کاربردی برای مهندسان، طراحان و مجریان پروژه‌ها در جهت افزایش بهره‌وری و مدیریت بهتر منابع در صنعت ساخت و ساز است.
پرت مصالح ساختمانی چیست؟
پرت مصالح ساختمانی به معنای هدررفت یا غیرقابل استفاده شدن بخشی از مواد و مصالح در طول اجرای یک پروژه ساختمانی است. به این معنی که بخشی از مصالح اضافی، بدون این که در فرآیند ساخت و ساز به‌کار گرفته شوند، از چرخه مصرف خارج شده و دور ریز می‌شوند.
دور ریز یا پرت مصالح ساختمانی تحت تاثیر عوامل متعددی رخ می‌دهد که از طراحی نادرست و غیر اصولی سازه تا کیفیت پایین اجرا را شامل می‌شود و می‌تواند در هر یک از مراحل ساخت ساختمان از جمله گودبرداری، آرماتوربندی، قالب بندی، سفت کاری، نازک کاری و تاسیسات مکانیکی و برقی اتفاق بیفتد.
درصد مجاز پرت مصالح ساختمانی
اهمیت کنترل پرت مصالح در پروژه‌های ساختمانی بسیار بالا است، چرا که این اتلاف‌ها نه تنها باعث افزایش هزینه‌های پروژه و ایجاد سرریز بودجه می‌شوند، بلکه منجر به اتلاف زمان، انرژی و نیروی انسانی نیز خواهند شد. در بیشتر مواقع این پرت‌ها هیچ نقش موثری در فرآیند ساخت ندارند و ارزش افزوده‌ای تولید نمی‌کنند. مطالعات بین‌المللی نشان داده‌اند که کنترل و کاهش پرت مصالح، می‌تواند اثرات مثبت قابل توجهی بر محیط زیست، هزینه نهایی پروژه و موفقیت کلی اجرای آن داشته باشد.
درصد مجاز پرت مصالح در پروژه‌های معمول برای اغلب مصالح بین ۱٪ تا ۱۰٪ در نظر گرفته می‌شود. این اعداد بر پایه استانداردهای صنعتی رایج و تجربه‌های اجرایی مهندسی در پروژه‌ها تعیین شده‌اند و در مقررات ملی ساختمان و آیین نامه‌ها ارقام دقیقی برای آن‌ها مشخص نشده است. مثال‌هایی از مصالح با بیشترین پرت:
| نوع مصالح | درصد پرت مجاز پیشنهادی |
| سیمان، گچ، بتن | حدود ۲٪ تا ۳٪ |
| میلگرد | حدود ۲٪ تا ۵٪ |
| آجر و بلوک | حدود ۵٪ تا ۱2٪ |
| شن و ماسه | حدود ۷٪ تا ۱۰٪ |
عوامل موثر بر میزان پرت مصالح ساختمانی
- ضعف در هماهنگی بین کارفرما، مشاور و پیمانکار که باعث افزایش بی رویه پرت مصالح می‌شود.
- طراحی غیر بهینه سازه و بی توجهی به ابعاد استاندارد مصالح، ناشی از عملکرد ضعیف تیم طراحی و مهندس مشاور
- نبود برنامه‌ریزی دقیق در تأمین و مصرف مصالح به دلیل عملکرد ضعیف مدیر پروژه، مهندس مجری و پیمانکار
- سفارش بیش از حد یا کمتر از نیاز مصالح، نتیجه ضعف در عملکرد واحد تدارکات یا مسئول خرید پروژه
- کیفیت پایین یا انتخاب نادرست مصالح، به دلیل نظارت ناکافی مهندس ناظر پروژه و انتخاب نادرست تأمین‌کننده
- حمل و نقل و بارگیری نادرست مصالح ناشی از ضعف در عملکرد تأمین‌کننده و واحد لجستیک
- نگهداری نامناسب مصالح در کارگاه، به دلیل کم توجهی پیمانکار، انباردار یا سرپرست کارگاه
- استفاده از ماشین‌آلات فرسوده یا فناوری‌های قدیمی، ناشی از تصمیمات پیمانکار، مجری یا مالک پروژه
- استفاده از نیروی کار غیرحرفه‌ای و آموزش ندیده
- دوباره کاری‌ها و اجرای غیر استاندارد فعالیت‌های مرتبط به دلیل ضعف در اجرای دقیق کارها و نظارت کیفی
- نبود مدیریت مناسب برای ضایعات و بازیافت مصالح، به دلیل عملکرد ضعیف مدیر پروژه و پیمانکار
- فرهنگ ضعیف مصرف بهینه مصالح در کارگاه، حاصل آموزش ناکافی کارگران و کم توجهی پیمانکار
- رواج روش‌های سنتی ساختمان سازی، به دلیل نبود نوسازی و کم توجهی صنعت ساخت به فناوری‌های نوین
انواع پرت مصالح در پروژه‌ها
به طور کلی پرت مصالح در پروژه‌های ساختمانی به دو دسته نقسیم می‌شوند:
1. پرت مصالح قابل بازگشت
مصالحی هستند که پس از برش، استفاده ناقص یا پایان یک مرحله کاری، همچنان قابلیت استفاده مجدد در پروژه‌های دیگر یا فروش به عنوان ضایعات قابل استفاده را دارند.
به عنوان مثال:
- تکه‌های سالم میلگرد
- آجرهای سالم باقی مانده
- پلیسه، پولکی، لبه‌های ورق فولادی
- تکه‌های چوب یا فلز قابل استفاده مجدد
2. پرت مصالح غیر قابل بازگشت (غیر قابل بازیافت)
مصالحی هستند که پس از پرت و هدررفت، قابل استفاده مجدد یا فروش نیستند و معمولا باید دفع شوند. این مصالح اغلب به دلایل فیزیکی یا شیمیایی بلااستفاده می‌شوند.
به عنوان مثال:
- ملات خشک شده در بشکه
- بتن سفت شده و اجرا نشده
- خاکستر ناشی از برشکاری
- رنگ یا چسب خشک شده
این نوع تفکیک به تصمیم‌گیری در خصوص بازیافت، فروش ضایعات، مدیریت هزینه و کاهش دورریز مصالح کمک زیادی می‌کند.
بیش از ۳۰ ساعت آموزش حرفه‌ای ولی رایگان دفترفنی و ساختمان سازی
پرت مصالح در شرایط عمومی پیمان (نشریه 4311)
با توجه این که در نشریه 4311 اصطلاح «پرت مصالح» به‌طور مستقیم ذکر نشده، اما چند ماده به‌طور غیرمستقیم به موضوعاتی مثل مصالح مازاد، مصالح معیوب و مدیریت مصالح می‌پردازد که می‌توانند با این مبحث مرتبط باشند:
- ماده 13 و ماده 20 – درباره تعریف «مصالح پای کار» و الزامات تهیه، نگهداری و حفاظت آن‌ها توضیح می‌دهد. این بخش‌ها اهمیت جلوگیری از آسیب و ضایع شدن مصالح را بیان می‌کنند.
- ماده 48 – می‌گوید پیمانکار مکلف است بعد از خاتمه پیمان، مازاد مصالح و تجهیزات خود را ظرف سه ماه پس از ابلاغ کارفرما از کارگاه خارج کند؛ در غیر این صورت کارفرما می‌تواند اقدام کند و هزینه‌ها را از حساب پیمانکار کسر کند. این بند مدیریت مصالح باقی‌مانده را مشخص می‌کند. برای مشاهد مقاله تفسیر ماده 48 و شرایط خاتمه پیمان، روی لینک آبی کلیک کنید.
- ماده برچیدن کارگاه – شامل جمع‌آوری مصالح، تجهیزات و خارج کردن مواد زائد می‌شود که می‌تواند شامل مصالح ضایع شده هم باشد.
اگرچه نشریه ۴۳۱۱ واژه «پرت مصالح» را استفاده نکرده، ولی در چند جای متن (به‌خصوص ماده‌های 13، 19، 20، 48 و بخش برچیدن کارگاه) به الزامات و پیامدهای مالی و اجرایی مرتبط با هدررفت، خرابی یا باقی ماندن مصالح اشاره شده است.
پرت مصالح در فهرست بها
در پروژه‌هایی که بر اساس فهرست بها اجرا می‌شوند، مقادیر و قیمت‌های واحد شامل پرت متعارف مصالح نیز هستند. یعنی قیمت هر ردیف به صورت جامع و کامل با پرت آن محاسبه شده، اما اشاره مستقیمی به ضایعات و پرت مصالح ساختمانی نشده است.
طبق تجربیات مهندسان و استانداردهای رایج، برای هر یک از مصالح (میلگرد، بتن و سنگ و آجر) اعداد مشخصی به عنوان پرتی در نظر گرفته شده است. هدف از تعریف این ضرایب، واقعی‌سازی هزینه‌ها و جلوگیری از زیان پیمانکار در اجرا است و توجه به این مقادیر در آنالیز نرخ فهرست بهایی و تطبیق آن با بخشنامه‌ها و تجربه‌های اجرایی ضروری است. برای آشنایی با نحوه آنالیز بها روی لینک آبی کلیک کنید.
دانلود pdf فهرست بها ابنیه 1404
پرت میلگرد در فهرست بها و درصد مجاز آن
در فهرست بها فقط مقادیر میلگرد خالص مصرفی لحاظ شده‌اند و پرت، جزء اقلام لحاظ شده نیست. بنابراین، پیمانکار موظف است در تجزیه بها، درصد پرت میلگرد را بر اساس نوع پروژه و شکل‌پذیری میلگردها لحاظ کند.
طبق تجربه و ضوابط رایج، پرت مجاز میلگرد معمولا بین ۳٪ تا ۷٪ بسته به شرایط خم‌کاری، نقشه اجرایی و پیچیدگی سازه در نظر گرفته می‌شود.
ضوابط پرت میلگرد طبق نشریه ۵۵
نشریه ۵۵ (مشخصات فنی عمومی کارهای ساختمانی) به صراحت اعلام می‌کند که پرت ناشی از خم‌کاری، برشکاری و تغییرات جزئی، در محدوده مشخصی قابل پذیرش است. در بیشتر موارد طبق اصول و عرف کاری، باید پرت در حدود ۵ درصد برای میلگردهای معمولی در نظر گرفته شود، مگر آن که در اسناد قراردادی، درصد دیگری ذکر شده باشد.
تأثیر شکل‌پذیری و خم‌کاری بر پرت میلگرد
- استفاده از میلگردهای بلند، بدون امکان استفاده از قطعات باقی مانده، میزان پرت را افزایش می‌دهد.
- هرچه شکل‌پذیری بیشتر باشد (مثل اجرای قلاب‌ها، خم‌های دوبل، رکابی‌ها)، پرت افزایش می‌یابد.
- در اعضای خاص مانند ستون‌های بتنی یا دیوار برشی با جزئیات پیچیده، پرت می‌تواند تا ۶ یا حتی ۷ درصد برسد.
درصد پرت سیمان و ملاحظات فنی
بخشی از سیمان مصرفی در مراحل مختلف پروژه‌های ساختمانی به دلایلی مانند انبارداری نادرست، شرایط نامناسب محیطی و مدیریت ناکافی مصرف، دچار پرت و هدررفت می‌شود. اگرچه درصد دقیق پرت سیمان در خود بخشنامه بیان نشده ولی مطابق مفاد اجرایی و متن‌های رسمی، مقدار پرت سیمان معمولا برابر ۶٪ محاسبه می‌شود، خصوصا در محاسبات حمل و نقل (فصل ۲۸ فهرست بها) که در آن برای حمل سیمان، ۶٪ اتلاف به عیار سیمان اضافه می‌گردد.
برای مثال، اگر عیار سیمان در بتن ۳۴۰ کیلوگرم در مترمکعب باشد، مقدار حمل اصولی ۳۴۰ × ۱.۰۶ = ۳۶۰.۴ کیلوگرم در نظر گرفته می‌شود.
درصد مجاز پرت بتن در پروژه‌ها
پرت بتن معمولا به دلیل انتقال نادرست، ویبراسیون غیراصولی یا قالب بندی اشتباه رخ می‌دهد. این عوامل باعث ریزش، نشتی یا هدررفت بتن حین اجرا می‌شوند. درصد پرت مجاز بتن در پروژه‌های عمرانی بسته به نوع پروژه، شرایط اجرایی و منابع مورد استفاده متفاوت است. بر اساس تجربه مهندسان و با توجه به برخی دستورالعمل‌های اجرایی، معمولا حدود ۲ تا ۳ درصد پرت برای بتن در نظر گرفته می‌شود، هرچند در منابع رسمی اشاره مستقیم یا رقم دقیقی برای این موضوع ذکر نشده است.
این مقادیر مبنایی برای برآورد مصالح، تحلیل هزینه‌ها و بررسی عملکرد اجرایی در پروژه‌های عمرانی به شمار می‌روند و رعایت آن‌ها در مدیریت منابع و کاهش ضایعات تاثیر مستقیم دارد.
نحوه پیشگیری و کاهش پرت بتن
- استفاده از قالب‌های سالم بتن ریزی
- به کارگیری تجهیزات انتقال و حمل مناسب
- سفارش بتن بر اساس مقدار واقعی مصرف
- حضور ناظر فنی در مراحل مختلف بتن ریزی
پرت کاشی و سرامیک
طراحی‌های پیچیده و نیاز به برش‌های متعدد در طرح‌های ترکیبی، یکی از اصلی‌ترین عوامل پرت کاشی و سرامیک در مرحله نازک کاری پروژه‌های ساختمانی است. همچنین شکستگی ناشی از حمل و نقل یا جابجایی نادرست، به‌ویژه در کاشی‌های حساس مانند کاشی شیشه‌ای، از دیگر دلایل رایج پرت محسوب می‌شود.
به‌طور کلی، هرچه طراحی ساده‌تر و هماهنگ‌تر با ابعاد استاندارد باشد، میزان پرت کاشی و سرامیک کاهش یافته و بهره‌وری اجرا افزایش می‌یابد.
نقش موازنه مصالح در کنترل پرت
در پروژه‌های عمرانی، موازنه مصالح نقش مهمی در کنترل و کاهش پرت ایفا می‌کند. این فرآیند به معنای ثبت و تطابق دقیق ورود مصالح به کارگاه با مصرف واقعی در بخش‌های مختلف پروژه است. با ثبت مستمر و دقیق میزان ورود، خروج و مصرف مصالح، می‌توان انحرافات، هدررفت و مشکلات موجود در زنجیره تأمین را شناسایی و اصلاح کرد.
یکی از راه‌های مؤثر در این زمینه، استفاده از نرم افزارهای مدیریت مصالح و کنترل موجودی است. این نرم‌افزارها امکان ثبت لحظه‌ای اطلاعات، صدور گزارش‌های تحلیلی و پایش مصرف مصالح را فراهم کرده و به مدیران پروژه این امکان را می‌دهند تا در صورت مشاهده پرت یا مصرف غیرعادی، اقدامات اصلاحی سریع‌تری انجام دهند.
در نهایت موازنه مصالح باعث کاهش هزینه‌های ناشی از خرید اضافی، کاهش ضایعات و افزایش بهره‌وری پروژه می‌شود و یکی از ارکان مهم مدیریت حرفه‌ای پروژه‌های عمرانی به شمار می‌آید.
هزینه پرت مصالح بر عهده پیمانکار یا کارفرما؟
طبق مفاد فهرست بها و شرایط عمومی پیمان (از جمله ماده ۲۹) و نشریه ۴۳۱۱ سازمان برنامه و بودجه، پیمانکار مسئول ارائه، نگهداری و حفظ مصالح پای کار از لحظه تأمین تا مصرف یا انبارداری است. اگر میزان پرت واقعی بیشتر از مقدار پرت مجاز فهرست بها باشد، بخش مازاد بر آن به‌عهده پیمانکار است.
شرایطی که پرت مصالح بر عهده پیمانکار است:
پرت مازاد بر حدود مجاز مندرج در قرارداد (پرت غیرقابل بازگشت): اگر پرت واقعی بیش از پرت مجاز در فهرست بهای منضم به پیمان باشد، بخش مازاد در صورت‌حساب پیمانکار کسر می‌شود. مسئول این مازاد، پیمانکار است. منبع: ماده ۲۹ شرایط عمومی پیمان
تأمین، حمل، انبارداری و حفاظت مصالح: پیمانکار موظف است مصالح را تهیه، محافظت و نگهداری کند. مسئولیت ضایعات یا افت ناشی از حمل یا نگهداری برعهده او است. منبع: ماده ۲۹ و تعریف “مصالح پای‌کار”
شرایطی که پرت به عهده کارفرما است:
تغییرات طراحی یا نقشه از جانب کارفرما: هرگونه تغییر در طراحی یا نقشه که منجر به پرت شود و ناشی از اطلاعات ناقص یا اشتباه کارفرما باشد، باعث می‌شود پرت ناشی از تغییر به عهده کارفرما تلقی گردد. “منبع: قراردادهای EPC و بند ج ماده ۲۹”
ابلاغ کار جدید بدون پیش‌بینی ردیف قیمت و اثر مصالح: اگر کار جدیدی ابلاغ شود که در فهرست‌بهای منضم به پیمان ردیف نداشته باشد (حتی اگر در فهرست‌بهای واحد پایه باشد)، هزینه ناشی از پرت مصالح مربوط به آن پروژه جدید به عهده کارفرما قابل بررسی است. “منبع: بند ج ماده ۲۹ شرایط عمومی پیمان”
نکات مهم قراردادی در پرت مصالح
- تعیین واضح پرت مجاز مصالح در قرارداد (با استناد به فهرست بها یا نشریه ۴۳۱۱)
- درج تعهد پیمانکار به اجرای بالانس متریال و اعلام مستمر در صورت وضعیت‌ها
- پیش‌بینی روش برخورد با مازاد پرت غیرمجاز (کسر از صورت وضعیت یا تضمین)
- ارائه بند مربوط به صورتجلسه ورود مصالح (ماده 20–ب‑3) جهت ردیابی مصالح تحویلی
چطور پرت مصالح ساختمانی را کاهش دهیم؟
بر پایه تجربیات اجرایی و همچنین منابع معتبری نظیر راهنمای مدیریت پسماند سازمان برنامه و بودجه و نشریه 4311 و مقالات تخصصی در حوزه مهندسی عمران، راهکارهای زیر برای کنترل و کاهش پرت مصالح ساختمانی وجود دارد:
طراحی اصولی و دقیق
- متره و برآورد دقیق مصالح پیش از اجرا
- طراحی پروژه مطابق با ابعاد استاندارد مصالح موجود در بازار
- کاهش تغییرات طراحی حین اجرا
- درج شروط کنترلی در اسناد مناقصه جهت کاهش اتلاف مصالح
تسلط واحد دفتر فنی پروژه بر متره و برآورد دقیق، نقش بسیار مهمی در کاهش پرت مصالح ساختمانی و بهینه‌سازی هزینه‌ها دارد. آموزش متره برآورد و صورت وضعیت می‌تواند به‌طور قابل توجهی دانش و تخصص تیم دفتر فنی را افزایش دهد و در نتیجه کیفیت مدیریت پروژه را بهبود بخشد.
تدارکات و تأمین مصالح
- سفارش مصالح بر اساس نیاز واقعی پروژه، نه بیشتر
- اجتناب از انبار کردن طولانی مدت و غیرضروری مصالح
- بسته بندی مناسب و تحویل مصالح دقیقا در زمان مصرف
- انتخاب مصالح با پرت کمتر و قابلیت بازیافت
اجرای صحیح و مدیریت کارگاهی
- جلوگیری از دوباره کاری، تخریب و حمل اضافی مصالح
- نگهداری جداگانه ضایعات و مدیریت دقیق آن‌ها
- چیدمان اصولی مصالح در محل کارگاه
- تمیز و منظم نگه داشتن کارگاه برای تشخیص سریع پرت
نیروی انسانی و ماشین‌آلات
- اختصاص نیروی مسئول مدیریت پسماند در کارگاه
- جابه‌جایی مصالح با ماشین‌آلات مناسب مانند جرثقیل یا بالابر
- قراردادهای مشخص با پیمانکاران جزء درباره مسئولیت پرت
- آموزش کارگران و مهندسان در زمینه مدیریت مصرف مصالح
سیستم‌های نظارتی و تشویقی
- استفاده مجدد از ضایعات قابل بازیافت در خود پروژه
- داشتن دستورالعمل مدیریت پسماند در سطح کارگاه
- جمع‌آوری منظم مصالح پای کار پس از اتمام هر فعالیت
- اجرای سیستم پاداش و جریمه بر اساس میزان مصرف واقعی
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
مدیریت پرت مصالح یکی از مهم‌ترین چالش‌ها و در عین حال فرصت‌های بهبود در پروژه‌های ساختمانی به شمار می‌رود. حجم بالای ضایعات ناشی از اجرای غیر دقیق، ضعف در طراحی، حمل و نقل نادرست و آموزش ناکافی نیروی انسانی، نه‌تنها منجر به افزایش هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم پروژه می‌شود، بلکه اثرات منفی قابل توجهی بر محیط‌زیست از جمله افزایش پسماندهای ساختمانی، تخریب منابع طبیعی و مصرف انرژی خواهد داشت.
بنابراین کاهش پرت مصالح مساوی با صرفه‌جویی مالی، افزایش بهره‌وری پروژه و احترام به محیط زیست است. این موضوع باید به عنوان یک مسئولیت حرفه‌ای در تمامی سطوح پروژه‌های عمرانی، از فاز طراحی تا اجرای نهایی مورد توجه جدی قرار گیرد.
در انتهای این مقاله امیدواریم اطلاعات خوبی درباره راهکارهای کاهش و کنترل پرت مصالح ساختمانی کسب کرده باشید. در صورتی که در این مورد سوالی دارید می‌توانید آن را در بخش دیدگاه با ما به اشتراک بگذارید.
مسیر پیشنهادی مطالعه مقالات آکادمی عمران
