آموزش قالب بندی فونداسیون نواری، گسترده و منفرد + روش اجرا و نکات کارگاهی

قالب بندی فونداسیون یکی از پایهایترین مراحل در اجرای سازههای بتنی محسوب میشود و نقش تعیینکنندهای در شکلدهی، پایداری و کیفیت نهایی بتن دارد. انتخاب نوع قالب مناسب و اجرای صحیح آن، نه تنها بر ایمنی و دقت عملیات بتنریزی تاثیر میگذارد، بلکه بر زمان و هزینههای اجرایی پروژه نیز موثر است. در این مقاله به بررسی کامل انواع قالب بندی فونداسیون، اصول اجرایی، نکات فنی و تفاوت قالب بندی در انواع فونداسیونها میپردازیم؛ پس تا انتها همراه آکادمی عمران باشید.
پیش از مطالعه ادامه مقاله توصیه میکنیم، فیلم آموزش قالب بندی فونداسیون را مشاهده کنید. این ویدئو تنها بخش کوتاهی از پکیج صفر تا صد اجرای ساختمان است که در آن علاوه بر جزئیات اجرای قالب بندی، نکات اجرای ساختمان بهطور کامل شرح داده میشود.
قالب بندی فونداسیون چیست؟
قالب بندی فونداسیون (Foundation Formwork) به مجموعهای از اجزا و مصالح گفته میشود که بتن تازه را در خود نگه داشته و تا زمان گیرش و رسیدن به مقاومت کافی، شکل و اندازه دلخواه آن را حفظ میکند. بهطور کلی، قالببندی یکی از مراحل اصلی اجرای فونداسیون است که شامل رویه قالب، پشتبندها، حایلها، تیرکها و میلههای تنظیمکننده میشود. هدف اصلی قالب بندی فونداسیون ساختمان، شکل دادن بتن تازه به ابعاد مشخص و مورد نیاز طراحی سازه است تا پس از سخت شدن، بتواند بارهای سازه را به درستی تحمل کند.

روش اجرای قالب بندی فونداسیون
اجرای صحیح قالب بندی فونداسیون یکی از مراحل حیاتی در ساختمانسازی است که باید با دقت و رعایت اصول فنی انجام شده تا کیفیت بتن و ایمنی سازه تضمین شود. اصلیترین مراحل اجرای قالب بندی فونداسیون به شرح زیر است:
- آمادهسازی بستر فونداسیون: تسطیح و پاکسازی سطح زمین برای نصب قالبها و اطمینان از یکنواخت بودن بستر و حذف هرگونه مواد زائد
- روغنکاری قالبها: برای جلوگیری از چسبندگی بتن به قالب و سهولت در بازکردن قالبها پس از بتنریزی
- نصب قالبها: قرار دادن قالبها بر اساس نقشه اجرایی و با دقت در ابعاد و زاویهها
- مهاربندی قالبها: استفاده از پشتبندها و مهاربندهای مناسب برای جلوگیری از تغییر شکل قالبها در حین بتنریزی
- کنترل ابعاد و تراز: بررسی دقیق ارتفاع، عرض و طول قالبها با استفاده از ابزارهای اندازهگیری مانند شاقول، تراز و متر
- بازدید نهایی: انجام بازدید توسط مهندس ناظر پیش از شروع بتنریزی جهت اطمینان از صحت اجرا
نکات اجرایی قالب بندی فونداسیون
اصلیترین نکات مهم در قالب بندی فونداسیون بهشرح زیر است:
- قالبها باید به اندازه کافی محکم باشند تا در برابر فشارهای ناشی از بتن خمیری هنگام بتنریزی، همچنین فشارهای وارد شده از تجهیزات بتنریزی و کارگران، مقاومت کنند و تغییر شکل بیش از حد نداشته باشند.
- ابعاد و شکل قالبها باید دقیق و مطابق با نقشههای اجرایی باشد تا کیفیت نهایی بتن تضمین شود.
- اتصالات قالبها باید محکم بوده و متناسب با جنس قالب (چوبی، فلزی یا دیگر مصالح) انتخاب شوند.
- مصالح استفاده شده در قالببندی باید به گونهای باشند که از خروج شیره بتن (آب اضافی) هنگام بتنریزی جلوگیری کنند و قالب درز نداشته باشد.
- قالب بندی باید به گونهای طراحی و اجرا شود که پس از گیرش بتن، باز کردن قالبها بدون آسیب به بتن و قالبها به راحتی امکانپذیر باشد.
- در قالب بندی فونداسیونهای نواری و گسترده، معمولا بتن مگر به اندازه ۱۰ سانتیمتر بیشتر از عمق فونداسیون ریخته میشود تا قالبها روی بتن مگر قرار گرفته و مستقیما روی خاک نباشند.

انواع قالب بندی فونداسیون
با توجه به ملاحظات اقتصادی، ایمنی، نمای ظاهر، امکانات، مصالح موجود و متناسب با هر منطقه و دفعات مورد استفاده نوع قالب بتن انتخاب میشود. بهطور کلی، انواع قالب بندی فونداسیون عبارتاند از:
1- استفاده از بدنه خاک برداری
در صورتی که زمین مورد نظر برای احداث فونداسیون ساختمان محکم باشد، میتوان با حفظ پوششی حدود 7/5 تا 10 سانتیمتر برای آرماتور، خاک برداری جدار را منظم و به صورت قائم انجام داد.
سپس برای جلوگیری از مکش شیره بتن توسط خاک و همچنین نظافت عملیات اجرایی، روی سطوح خاک نایلون (ورقههای پلی اتیلن) کشید و پس از نصب قفس آرماتور، بتن ریزی را انجام داد.

بزرگترین جشنواره تخفیفی آکادمی عمران تا ۷۲ درصد تخفیف
2- قالب بندی فونداسیون با بلوک سیمانی و آجر
قالب بندی فونداسیون با استفاده از مصالح بنایی مانند آجر و بلوک سیمانی، از نوع قالببندی دائمی است و پس از بتنریزی در محل باقی میماند. در شرایطی که خاک منطقه دارای مقاومت متوسط و عمق پیکنی نیز زیاد باشد، احتمال ریزش دیوارههای خاکبرداری وجود دارد. در چنین مواردی، برای جلوگیری از نیاز به خاکبرداری بیشتر و همچنین حذف قالببندی موقتی، میتوان از آجرچینی با ملات یا دیوارهای از بتن کممایه به عنوان قالب استفاده کرد.
پیش از اجرای این روش، لازم است هزینه قالببندی با مصالح بنایی از نظر اقتصادی با سایر روشهای قالببندی مقایسه شود.

چنانچه از قالب بندی با مصالح بنایی استفاده میکنید، برای جلوگیری از جذب شیره بتن به نکات زیر توجه کنید:
- استفاده از ورق نایلونی: پیش از بتنریزی، یک لایه ورق نایلونی روی دیواره قالبها نصب شود تا از جذب آب بتن توسط مصالح بنایی جلوگیری شود.
- اجرای ملات ماسه سیمان روی سطوح قالب: این روش مانع از تماس مستقیم بتن با مصالح جاذب میشود.
- آبپاشی روی مصالح: میتوان پیش از بتنریزی، مصالح بنایی را مرطوب کرد، اما این روش در مقایسه با دو روش قبلی، تاثیر کمتری دارد. توجه شود که در هنگام آبپاشی نباید آب درون قالبها جمع شود.
در صورتی که از آجر یا بلوک سیمانی برای قالببندی استفاده میشود، حتما باید لایه نایلونی قبل از بتنریزی نصب شود. همچنین میتوان فضای پشت قالبها را با خاک پر کرد تا پایداری بیشتر فراهم شود.
نکات اجرایی قالب بندی فونداسیون با مصالح بنایی
نکات اجرایی در قالب بندی فونداسیون با بلوک سیمانی و آجر بهشرح زیر است:
- موقعیت آکسها و حدود قالبها باید حتما توسط نقشهبردار مشخص شود.
- بهتر است در محل گوشه آکسها و قالبها میخکوبی انجام شده تا از بروز خطا در اجرا جلوگیری شود.
- مرز قالبها پس از تعیین با ریسمان، با رنگ علامتگذاری شود.
- سطح زمین محل دیوارچینی باید کاملا تراز و آمادهسازی شده باشد.
- حداقل ضخامت دیواری که برای قالببندی با آجر استفاده میشود، ۲۰ سانتیمتر است و در اجرای آن باید از ملات ماسه سیمان بهره گرفت.
3- قالب بندی چوبی فونداسیون
چوب یکی از مصالح مناسب برای قالببندی، بهویژه در مواردی با دفعات استفاده محدود، به شمار میرود. بهطور کلی، در بتنریزیهای با حجم کم که معمولا قالبها برای چند بار استفاده محدود طراحی میشوند، استفاده از قالبهای چوبی منطقی و مقرونبهصرفه است.
اما در پروژههای بزرگ بتنی، به دلیل نیاز به استفاده مکرر از قالبهای مشابه (اصطلاحا تیپ یا مدولار)، قالببندی چوبی به علت محدودیتهای طبیعی چوب توجیه اقتصادی و فنی کمتری دارد. قالب مدولار به قالبهایی گفته میشود که از قطعات مجزا تشکیل شده و قابلیت اتصال به یکدیگر دارند. این نوع قالبها برای استفاده چندباره طراحی شدهاند و بیشتر در پروژههای بزرگ و صنعتی کاربرد دارند.
دلایل استفاده از چوب برای قالب بندی فونداسیون عبارتاند از:
- مقاومت کششی فشاری و برشی مناسب برای تحمل بارهای وارده را دارد.
- سبک بودن آن نسبت به سایر قالبها (این امر موجب جابجایی و حمل آسان قالب میشود.)
- سهولت در شکلپذیری و اجرای ساده
- در این روش اتصالات ساده است و میتوان با استفاده از میخ و با سرعت، تختهها را به هم وصل و طویل کرد.
- چوب به علت داشتن ضریب هدایت حرارتی کم نسبت به فلز در فصل سرما و یخبندان یا بتن ریزی در مناطق گرم برای قالببندی بسیار مناسب است.
- نسبت به قالب فلزی جز در موارد خاص هزینه کمتری دارد.

خصوصیات تختههای مورد استفاده در قالب بندی چوبی فونداسیون به شرح زیر است:
- تخته و تختههای چند لا (تختههای فنری) در قالببندی مورد استفاده قرار میگیرند. معمولا تختههای چوبی را از درختهای سوزنی برگ نظیر کاج و سرو تهیه میکنند که در ایران به چوب روسی معروف هستند.
- ضخامت تختههای قالببندی معمولا 2.5 تا 3 سانتیمتر است.
- به منظور جلوگیری از تغییر شکل زیاد تختههای چوبی و همچنین جذب نکردن شیره بتن تازه، این قالبها باید حتی المقدور قدرت جذب و رطوبت نداشته باشند.
نکات مهم ساخت قالب های چوبی
از نکاتی که حین ساخت قالبهای چوبی فونداسیون باید رعایت شود، عبارتاند از:
- شماره میخهایی که استفاده میشود، معمولا ۲۸/۶۵ (یعنی قطر ۲.۸ و طول 65 میلیمتر) است. از میخهای ۲۵/۵۰ (یعنی قطر ۲.۵ و طول ۵۰ میلیمتر) هم میتوان برای تختههای کم ضخامت استفاده کرد.
- حداقل فاصله میخ از لبه تخت برابر اندازه قطر تخته بوده و در هر حال از 2 سانتیمتر کمتر نباشد.
- در نقاط کرمو و گره دار تخته میخکوبی انجام نشود؛ چرا که سبب آسیب دیدن قالبها میشود.
- اگر طول میخها از ضخامت تختهها بلندتر باشد، میتوان آنها را در سمت بیرون پانل (روی پشت بندها) و در جهت الیاف تخته کج کرد تا در موقع باز کردن قالبها و درآوردن میخها آسان باشد و به تختهها لطمه وارد نشود. در خم کردن و انتهای میخها دقت کافی شود تا موجب آسیب دیدگی افراد در برخورد با قالبها یا زمان جابجایی آنها نشود.
- پشت بندهای اول و آخر قطعه کار با سه عدد میخ و اولین و آخرین تخته قالب متصل شوند.

معایب قالب های چوبی
- مقاومت کم در برابر نیروهای وارده
- وجود خطر آتش سوزی
- امکان تغییر شکل در اثر جذب رطوبت محیطی و غیره
نکات مربوط به پشت بندها:
- تعداد و ابعاد پشت بندهای لازم برای یک صفحه قالب، با توجه به ابعاد قالبها و نیروهای وارد بر آن، تعیین میشود که در هر صورت عرض پشت بند هیچگاه نباید از 5 سانتیمتر کمتر باشد.

- عرض مناسب 7 تا 10 سانتیمتر و فاصله پشت بندها از هم حداکثر 60 سانتیمتر است.
- در بتن ریزی های سنگین، پشت بندها از لاپه یا چوبهای چهارتراش هستند.
- پشت بندهای صفحات متفاوت یک قالب، به منظور اتصال بهتر به گونهای کوبیده شوند که تا جایی که امکان دارد در یک صفحه قرار گیرند.
- اگر طول تختههای موجود برای ساخت صفحه پانلها به صورت یک تکه کفایت نکند، لازم است محل طویل کردن تختهها در محل اتصال پشت بندها قرار بگیرند.

4- قالب بندی فلزی فونداسیون
قالب فلزی فونداسیون از اجزای زیر تشکیل شده است:
پانل (Panel)
پانل شامل یک ورق رویه فولادی با ضخامت ۲ تا ۴ میلیمتر (براساس محاسبات) بههمراه سختکنندهها است. ورق فولادی اصلیترین ماده تشکیلدهنده پانل است؛ بنابراین هرچه کیفیت ورق بالاتر باشد، کیفیت قالب نیز افزایش مییابد.

پشت بند افقی یا کمرکش
از لوله یا قوطی فلزی ساخته شده است که با استفاده از بستهای مناسب به پانلها متصل میشود و نقش مهمی در حفظ پایداری قالب دارد.
پشت بندها و وادارها
این قطعات از پروفیلهای سبک قوطی یا سرد شده ساخته میشوند که وظیفه آنها افزایش استحکام جانبی و تثبیت پانلها در محل است.
ویژگیهای قالبهای فلزی استاندارد عبارتاند از:
- قالبهای استاندارد فلزی قالبهایی هستند که ابعاد آنها مضربی از ۵ باشد (مدول پایه قالب بندی در ایران ۵ و 10 سانتیمتر است).
- سطح این قالبها از ورق آهن سیاه به ضخامت ۳ میلیمتر است. با توجه به میزان بارهای وارد بر آن، توسط تسمههایی از ورق ضخامت ۳ یا ۴ میلیمتر تقویت میشود.
- تسمههای اطراف، سوراخهایی دارد که فاصله محور تا محور آنها دقیقا ۵ سانتیمتر است و این امکان را فراهم میآورد که بتوان گیرههای پشت قالبها را در هر کجا نصب کرد.

- قالبهای فلزی از جنس ورق St37 ساخته میشوند. ورق فولادی اصلیترین ماده تولید پانل فلزی است پس هرچه مرغوبتر باشد از کیفیت بالاتری برخوردار است. ورقهای فولاد مبارکه بدون موج بوده، ضخامت آن در تمام طول ورق یکسان است و کیفیت بهتری دارند.
- استفاده از قالبهای بیکیفیت سطح بتن را موجدار میکند و کار شاقول در نمیآید. استفاده از آلومینیوم در سطوح در تماس با بتن به ویژه در صفحات رویه به دلیل کاهش کیفیت بتن ممنوع است.
- در اثر واکنش شیمیایی سطح داخل لولههای آلومینیمی با سیمان، گاز هیدروژن تولید میشود که میتواند مقاومت بتن را به راحتی تا ۵۰ درصد کاهش دهد.
- از زمانهای قدیم قالبهای فلزی در دو مدل لبه خم و تسمه ای یا جوشی ساخته میشدند. امروزه مدلهای جدیدی نظیر لارج پانل، تونل فرم، تونلی و انواع دیگر قالبهای خاص تولید میشوند.
- رویه قالبهای تسمهای معمولا از ورق ۳ میلیمتر و تسمهها از ورق ۵ میلیمتر هستند.
- قالبهای لبه خم، به صورت یکپارچه از ورق ۳ میلیمتر تولید میشوند و لبهها با استفاده از دستگاه خم میشوند.
توجه کنید روغنکاری سطح پانلها قبل از بتنریزی الزامی است تا از چسبیدن بتن به قالب جلوگیری شود و جداشدن قالبها بهراحتی انجام گیرد.
مزایا قالب های فلزی
- عمر طولانی
- سرعت عمل در برپایی و قالببرداری
- به وجود آوردن سطحی صاف برای بتن ریخته شده در پانلها
- ایمنی کافی در برابر بروز آتش سوزی
- مقاومت بالا در برابر نیروهای وارده
- کاهش عملیات اجرایی به دلیل پیش ساخته بودن قطعات
- امکان تغییر دادن سریع ظرفیت
- تمیز نگه داشتن محیط کار نسبت به قالبهای دیگر
- داشتن مزیت اقتصادی بیشتر به واسطه نداشتن وابستگی به واردات
قالب برداری فونداسیون
چنانچه قالبها از نوع مصالح بنایی باشند، در این صورت ماندگار خواهند بود و نیازی به پرچیدن آنها وجود ندارد. قالبهای فلزی و چوبی باید زمانی برچیده شوند که بتن قادر به تحمل تنشها باشد و تغییر شکل آن از تغییر شکلهای تعیین شده بیشتر نباشد.
عملیات جمعآوری قالبها باید بدون وارد شدن نیرو و ضربه انجام شود و اعضا و قطعات بتنی تحت اثر بارهای ناگهانی قرار نگیرند. بر اساس مبحث نهم مقررات ملی ساختمان، زمانهای قالب برداری انواع مقاطع ذکر شده است. از آنجایی که قالبهای فونداسیون به صورت قائم است، به همین دلیل از اطلاعات مربوط به قالبهای قائم استفاده میکنیم.

قالب بندی فونداسیون نواری
مراحل قالب بندی در فونداسیون نواری، مشابه قالب بندی پیهای معمولی است، با این تفاوت که به دلیل شکل نواری بودن فونداسیون، دقت در تراز و اتصال قالبها اهمیت بیشتری دارد.
یکی از نکات مهم در قالب بندی فونداسیون نواری، نوع مصالح قالب است:
- اگر قالب از مصالح بنایی مانند آجر باشد، برای تسهیل اجرای کار بهتر است آرماتوربندی قبل از نصب قالب انجام شود. این کار باعث میشود قالبها به راحتی و بدون تداخل در جای خود قرار گیرند و اجرای دقیقتر آرماتورها امکانپذیر باشد.
- اگر قالب از نوع فلزی باشد، معمولا آرماتوربندی بعد از نصب قالبها انجام میشود. قالبهای فلزی به دلیل استحکام بالا و دقت در ابعاد، امکان نصب قالب قبل از آرماتوربندی را فراهم میکنند و از جابجایی و تغییر شکل قالب در حین بتنریزی جلوگیری میکنند.
برای کسب اطلاعات بیشتر درباره آرماتوربندی فونداسیون، مطالعه مقاله آرماتوربندی فونداسیون توصیه میشود.
قالب بندی فونداسیون گسترده
در قالب بندی فونداسیون یا پی گسترده، یکی از نکات مهم، کولگذاری محل چاهها قبل از آرماتوربندی و بتنریزی است. کولها بهعنوان محلهای پیشتعیینشده برای حفر چاه، باید پیش از اجرای بتن قرار داده شوند تا پس از بتنریزی بتوان بدون آسیب به فونداسیون، چاهها را به راحتی ایجاد کرد.
معمولا کولها روی بتن مگر نصب میشوند و برای حفر چاه کافی است حدود ۱۰ سانتیمتر از بتن مگر تخریب شود. این کار باعث میشود که بتن فونداسیون اصلی سالم باقی بماند و نیازی به تخریب گسترده در محل چاه نباشد.
در صورتی که کولگذاری بهموقع انجام نشود، مجبور به تخریب بتن و آرماتورهای ناحیه مربوط به چاه خواهید بود که این تخریب میتواند آسیب جدی و هزینهبر به فونداسیون گسترده وارد کند.
سایر مراحل و نکات مربوط به قالب بندی فونداسیون گسترده مشابه موارد گفته شده در بخشهای قبلی است و اجرای دقیق آنها برای حفظ کیفیت و ایمنی سازه ضروری است.
جمع بندی
قالب بندی فونداسیون یکی از مراحل حساس و حیاتی در فرآیند اجرای فونداسیون است که تاثیر مستقیم بر کیفیت، دوام و ایمنی سازه دارد. انتخاب نوع قالب متناسب با شرایط پروژه، اجرای اصولی آن و رعایت نکات اجرایی مانند جلوگیری از نشت شیره بتن، دقت در ابعاد، استفاده از پشتبندهای مناسب و توجه به جنس قالبها، از عوامل کلیدی در موفقیت این مرحله است. چه از قالبهای چوبی، فلزی یا مصالح بنایی استفاده شود، آشنایی کامل با ویژگیها، مزایا و محدودیتهای هر نوع قالب، تضمینکننده یک اجرای دقیق و ایمن خواهد بود. با توجه به اهمیت این بخش، توصیه میشود پیش از شروع عملیات، آموزشهای لازم بررسی و چکلیستهای اجرایی بهدقت مرور شوند تا از بروز خطاهای پرهزینه جلوگیری شود.
در انتهای این مقاله امیدواریم اطلاعات خوبی درباره قالب بندی فونداسیون کسب کرده باشید. در صورتی که در این مورد سوالی دارید میتوانید آن را در بخش دیدگاه با ما به اشتراک بگذارید.

مسیر پیشنهادی مطالعه مقالات آکادمی عمران
سوالات متداول
انتخاب قالب مناسب (مثل قالب چوبی یا فلزی)، استفاده مجدد از قالبها و رعایت نکات اجرایی میتواند هزینهها را بهینه کند.
از آمادهسازی محل قالب، نصب دقیق قالبها، آرماتوربندی، تا بتن ریزی و قالب برداری مراحل اصلی آموزش قالب بندی هستند.
قالب فلزی عمر طولانیتر، سرعت اجرای بیشتر و سطح صافی ایجاد میکند، اما هزینه آن بالاتر است؛ قالب چوبی سبکتر و ارزانتر است ولی دوام کمتری دارد.
محاسبه قالب بندی بر اساس مترمربع سطحی از بتن که با قالب در تماس است همراه با در نظر گرفتن حجم قالب، فشار بتن، نوع قالب و ابعاد فونداسیون انجام میشود که باید دقیق باشد تا از هزینه اضافی و مشکلات اجرایی جلوگیری شود.
چرا در قالب بندی باید بین بتن و خاک از نایلون یا بتن مگر استفاده کرد؟ نمیشه حذفش کرد؟
سلام
وقت بخیر
مجاورت بتن و خاک، سبب جذب شیره بتن (سیمان + آب) توسط خاک شده و بتن به شدت بی کیفیت میشود. برای جلوگیری از این مورد باید بین بتن سازهای و خاک، نایلون یا بتن مگر استفاده کرد.
سلام چطور باید بفهمیم که کدوم مدل از انواع سیستم قالب بندی فونداسیون بیشتر به کارمون میاد؟
سلام وقتتون بخیر
عوامل مختلفی در انتخاب انواع سیستم قالب بندی فونداسیون موثر هست که شامل ملاحظات اقتصادی، ایمنی، نمای ظاهر، امکانات، مصالح موجود و تناسب با هر منطقه و دفعات مورد استفاده هست.
در این مقاله هرکدام از روش ها را مورد بررسی قرار دادهایم. همچنین برای یادگیری تمام ریزه کاریهای اجرای ساختمان میتوانید به آموزش اجرای ساختمان مراجعه کنید.
موفق باشید